Chim lạc tiếng anh là gì năm 2024

Trên trống đồng Đông Sơn có hình khắc những con chim mỏ dài, không rõ là chim gì nhưng các sử gia tiền bối gọi là chim Lạc. Tuy nhiên từ chục năm trở lại đây, tên gọi của loài chim huyền thoại này được các sử gia hậu bối và cả những người trẻ, tuy không phải là sử gia nhưng quan tâm đến “huyền thoại chim Lạc”, thảo luận sôi nổi.

Trên tinh thần “trao đổi học thuật”, tôi xin post 3 bài viết, cũng là 3 ý kiến phản biện về chủ đề CHIM LẠC LÀ CON CHIM GÌ để những ai yêu thích sử học có thêm những thông tin lý thú xung quanh vấn đề này.

Trần Đức Anh Sơn

HÌNH CHIM TRÊN TRỐNG ĐỒNG LẠC VIỆT

Trần Gia Phụng

1. Xuất xứ của chữ “Lạc”

Tài liệu bằng văn bản quan trọng đầu tiên về chữ 雒 [lạc] trong danh từ 雒越 [Lạc Việt/Lo Yueh], cho đến ngày nay tìm thấy được, nằm trong đoạn văn của Giao Châu ngoại vực ký [sách của Trung Hoa] xuất hiện khoảng giữa đời Tấn [265 – 420], được nhiều sử sách trích dẫn, từ Thủy kinh chú [thế kỷ thứ 6] của Lịch Đạo Nguyên [Trung Hoa], đến An Nam chí lược [thế kỷ 13] của Lê Tắc [người Việt sống ở Trung Hoa], rồi các sách khác về sau nữa.

Lịch Đạo Nguyên, trong sách Thủy kinh chú, đã lặp lại theo Giao Châu ngoại vực ký như sau: “Giao Chỉ tích hữu quận huyện chi thời, thổ địa hữu lạc điền. Kỳ điền tòng thủy triều thượng hạ. Dân khẩn thực kỳ điền, nhân các vị Lạc dân, thiết Lạc vương, Lạc hầu chủ chư quận huyện. Đa vi Lạc tướng, đồng ấn thanh thụ”. [Xưa, khi Giao Chỉ chưa thành quận huyện, đất đai có ruộng gọi là ruộng lạc, ruộng đó tùy thủy triều lên xuống mà làm. Dân khẩn ruộng đó mà ăn, vì thế tất cả gọi là dân Lạc. Họ lập Lạc vương, Lạc hầu để coi quận huyện. Có nhiều Lạc tướng, có ấn đồng lụa xanh].[1]

Trong An Nam chí lược, Lê Tắc trích như sau: “Tại Giao Châu ngoại vực ký, tích vị hữu quận huyện thời, lạc điền tùy triều thủy thượng hạ, khẩn kỳ điền giả vi lạc dân, thống kỳ dân giả vi lạc vương, phó vương giả vi lạc tướng, giai đồng ấn thanh thọ…”. [Giao Châu ngoại vực ký chép: hồi xưa, chưa có quận huyện, thì lạc điền tùy theo thủy triều lên xuống mà cày cấy. Người cày ruộng ấy gọi là lạc dân, người cai quản dân gọi là lạc vương, người phó là lạc tướng, đều có ấn bằng đồng và dải sắc xanh làm huy hiệu…].[2]

Tuy hai cách hành văn khác nhau, nhưng ý chung của cả hai phần trích dẫn trên đây, trong hai sách khác nhau đều bắt đầu rằng ở cổ Việt có một loại ruộng gọi là “lạc điền”, người cày cấy “lạc điền” đề sinh sống là “Lạc dân”, rồi mới có “Lạc vương”, “Lạc hầu”, “Lạc tướng”.

Di chỉ rõ ràng nhất về nền văn minh Lạc Việt là trống đồng. Khi Mã Viện [Ma Yuan: 14 TCN – 49] đem quân sang cổ Việt đánh Hai Bà Trưng vào năm 41 [Tân Sửu], ông lấy được nhiều trống đồng ở cổ Việt, nhiều đến nỗi ông đã dùng các trống đồng đó để nấu chảy và đúc thành con ngựa, dâng lên vua của ông là Hán Quang Võ [Han Kuang-wu, trị vì 25 – 57]. Sử sách Trung Hoa gọi trống đồng ở cổ Việt là “Lạc Việt đồng cổ” [trống đồng Lạc Việt].

Như vậy là sau “Lạc điền, Lạc dân, Lạc vương, Lạc hầu, Lạc tướng” thì có thêm chữ “Lạc Việt đồng cổ”. Từ các tài liệu Trung Hoa trên đây, danh xưng Lạc Việt được dùng để chỉ chủng người sống trên đất cổ Việt, và là tổ tiên của người Việt chúng ta ngày nay.[3]

Trên mặt cũng như trên thân những trống đồng Lạc Việt, có rất nhiều hình ảnh, trong đó có hình chim. Không có một tài liệu nào của người xưa giải thích về các hình vẽ, hoặc những ẩn dụ trong các hình vẽ, khắc trên trống đồng. Các sử sách cổ cũng không giải thích hình chim trên trống đồng Lạc Việt là chim gì? Nói cách khác, những hình vẽ trên trống đồng Lạc Việt là hình “câm”. Các giải thích của những học giả đời sau chẳng qua là những lời phỏng đoán, những giả thuyết mà thôi, và không ai giải mã được đầy đủ ý nghĩa của những hình vẽ nầy.

Ngoài ra, hình vẽ trên các trống đồng Lạc Việt hoàn toàn không có màu sắc. Màu sắc các loại chim rất quan trọng vì có nhiều thứ chim có ngoại hình giống nhau, nếu không có màu sắc thì không làm sao phân biệt được. Ví dụ ở Ontario, Canada, có một loại chim gọi là chim sẻ Azores, ngoại hình và bộ lông hoàn toàn giống chim sẻ bình thường [có rất nhiều ở khắp nơi], chỉ trừ cái ức màu đỏ [khác với chim sẻ bình thường], và tiếng hót rất hay, trong khi chim sẻ bình thường không biết hót. Nếu du khách ghé thăm thác Niagara giữa Hoa Kỳ và Canada, ở phía bờ Canada, khi nghe tiếng chim hót rất hay, chú ý theo dõi trên các cành cây, sẽ thấy ngay loại chim nầy.

Ở Việt Nam không có chim Azores. Nếu đem một tấm hình đen trắng chụp chim Azores về Việt Nam, rồi kể rằng chim nầy hót rất hay, thì người trong nước sẽ không tin điều đó, vì họ nghĩ chim sẻ làm sao hót được? Vậy những con chim trên trống đồng Lạc Việt chẳng có màu sắc, làm cho việc phỏng đoán thêm khó khăn.

2. Chim “Lạc” là chim gì?

Để đi tìm ý nghĩa của chữ “Lạc Việt”, các nhà nghiên cứu Việt Nam vào giữa thế kỷ 20 tra cứu chữ “lạc” trong các từ điển Trung Hoa, và được biết rằng một trong những ý nghĩa của chữ “lạc” trong từ điển Trung Hoa là một loài chim. Các ông liền liên tưởng đến hình chim trên các trống đồng Lạc Việt, và đưa ra giả thuyết rằng chữ “Lạc” trong “Lạc Việt” là một loài chim, và có thể là vật tổ [totem] của người Lạc Việt.

Đầu tiên, học giả Đào Duy Anh, trong sách Lịch sử Việt Nam, xuất bản lần đầu năm 1955, Chương 3 [Nguồn gốc dân tộc Việt Nam, Người Lạc Việt], đã viết: “Những điểm ấy khiến chúng ta thấy rằng những người đúc trống đồng ấy – người Lạc Việt – tất đã từng vượt biển. Những chim hậu điểu ấy người ta thấy khắc trên trống đồng chính là chim tô-tem của những người chủ nhân của những trống đồng ấy, tức là người Lạc Việt. Tìm ý nghĩa chữ Lạc hay là họ [Lạc], tức là tên thị tộc của người Lạc Việt, chúng ta thấy chữ ấy chỉ là một loại hậu điểu ở Giang Nam. Xã hội học cho chúng ta biết rằng các thị tộc ở xã hội nguyên thủy thường lấy tên vật tổ mà tự đặt tên. Như thế thì chữ Lạc chính là tên vật tổ, tức loài chim hậu điểu mà chúng ta thấy hình dung trên trống đồng Ngọc Lũ”.[4]

Đi theo cách thức nghiên cứu của học giả Đào Duy Anh, là các ông Văn Tân, Hà Văn Tấn và linh mục Nguyễn Phương. Hai nhà nghiên cứu Văn Tân và Hà Văn Tấn tham khảo các từ điển Trung Hoa như Khang Hy, Từ hải, Từ nguyên, để mô tả hình dạng con chim và tranh luận về con chim “lạc”. Còn sử gia Nguyễn Phương cũng dựa vào các từ điển Trung Hoa, và thêm rằng: “Đối với chúng tôi, thiết tưởng không có gì ngăn trở chúng ta nghĩ rằng thứ chim được vẽ trên các trống đồng rất có thể là chim Lạc. Những thứ chim đó là giống chân cao mỏ dài nhưng cổ vắn, thật giống như lời tả gặp được trong các tự điển về chim Lạc nói rằng nó “giống như chim Nghịch nhưng cổ vắn”…[5]

Nếu các tác giả trên đây phỏng đoán rằng hình chim trên các trống đồng là chim “lạc”, vậy chim “lạc” phải là loại chim sống với người cổ Việt, trên đất cổ Việt. Trong trường hợp đó, câu hỏi đầu tiên cần đặt ra là nước Việt Nam chúng ta có chim lạc hay không?

Trong đời sống thực tế, hiện nay người Việt ở khắp các miền đất nước Việt Nam, không ai biết chim lạc là chim gì, không ai thấy chim lạc như thế nào, và thậm chí cũng chưa hề nghe nói đến một loại chim là chim “lạc”. Chính các tác giả Đào Duy Anh, Văn Tân, Hà Văn Tấn, Nguyễn Phương cũng không biết chim “lạc” là chim gì, vì nếu biết, các ông đã không cãi nhau về hình dạng con chim “lạc”.

Bên cạnh thực tế thiên nhiên, có lẽ cũng nên đi vào các từ điển Việt Nam, chứ không phải từ điển Trung Hoa, để truy tìm chim lạc là chim gì ở Việt Nam?

Từ điển Annamiticum-Lusitanum, et Latinum của linh mục Alexandre de Rhodes, [xuất bản lần đầu tại Rome năm 1651; Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt và Đỗ Quang Chính dịch, Nxb. Khoa học Xã hội tái bản năm 1991, 131], không có riêng chữ “lạc” đứng một mình, mà chỉ có chữ kép: “LẠC ĐÀNG: Lạc mất đường. Chém lạc: Chém trật. Đi lạc: đi lạc. Chim lạc: chim lạc, và cũng nói về các thú vật khác…” [sic.] Chú ý là từ điển nầy không giải thích riêng chữ “lạc”, mà bắt đầu bằng chữ “Lạc đàng”.

Trong Đại Nam quấc âm tự vị của Huình Tịnh Paulus Của, xuất bản ở Sài Gòn năm 1895 có chữ “lạc”, nhưng không có chữ “lạc” nào nói đến ý nghĩa là con chim hay con thú. Từ điển tiếng Việt do Ban Văn học Hội Khai Trí Tiến Đức Hà Nội khởi thảo, Imprimerie Trung Bắc Tân Văn ấn hành năm 1931, đưa ra năm ý nghĩa của chữ “lạc” [trang 290], nhưng không có ý nghĩa là chim hay thú. Tự điển Việt Nam phổ thông của Đào Văn Tập, Nhà sách Vĩnh Bảo, Sài Gòn 1951, có chữ “lạc”, nhưng cũng không có chữ “lạc” nào chỉ con chim hay con thú. Trong Việt ngữ chính tả tự vị của Lê Ngọc Trụ, Sài Gòn, Nxb. Thanh Tân năm 1959, trang 260, mục chữ “lạc”, nghĩa thứ 5, có ghi: “tên loại thú”. Sau đó trong Việt Namtừ điển của Lê Văn Đức và Lê Ngọc Trụ, Nxb. Khai Trí, Sài Gòn, 1970, cũng không đề cập ý nghĩa “lạc” là chim hay thú. Tại Hà Nội, Từ điển tiếng Việt, in lần thứ ba, năm 1991, do Văn Tân chủ biên cùng 12 tác giả hợp soạn [trong đó, ngoài Văn Tân, có những tác giả nổi tiếng như Trần Văn Giáp, Hoa Bằng…], cũng không có chữ “lạc” nào có nghĩa là thú hay chim.

Trong các sách trên đây, chỉ có từ điển của Alexandre de Rhodes viết “Chim lạc: chim lạc, và cũng nói về các thú khác”, và từ điển của Lê Ngọc Trụ ghi “lạc” là “tên loại thú”. Còn các từ điển khác thì không đề cập đến chim lạc hay “lạc” là “tên loài thú”. Từ điển của A. de Rhodes và của Lê Ngọc Trụ đều không xác định được chim lạc là chim gì, mà còn dẫn người ta đến chỗ “lạc” là một loại thú. Ngay cả ông Văn Tân, trước đây rất hùng biện về hình dạng chim “lạc”, nhưng nay trong bộ Từ điển tiếng Việt do chính ông chủ biên và xuất bản nhiều lần tại Hà Nội, lại không có chữ nào nói về con chim “lạc”.

Cuối cùng, đi tìm trong truyện cổ tích Việt Nam, trong các sách truyện thần thoại Việt Nam [Việt điện u linh tập, Lĩnh Nam chích quái], trong truyện dân gian đồng quê Việt Nam, trong ca dao, trong tục ngữ Việt Nam, hoàn toàn không có dấu vết con chim lạc.

Như thế con chim “lạc” theo sự phỏng đoán của những nhà nghiên cứu trên đây, cũng không khác gì con rồng trong truyền thuyết, vì chẳng có ai thấy con rồng, và trong thực tế không có con rồng. Đã không biết chim lạc là chim gì, thì làm sao có thể đoán được hình chim trên trống đồng là chim lạc?

Ngoài ra, nếu chim lạc là vật tổ, là loại chim quan trọng, thì hình chim lạc phải nằm ở vị trí trang trọng nhất trên mặt trống đồng, đó là vị trí trung tâm. Đàng nầy, trên các trống đồng Lạc Việt hình chim không nằm ở vị trí trung tâm, mà nằm ở vòng ngoài cùng; cũng không phải chỉ có một hình chim trên mỗi trồng đồng, mà có rất nhiều hình chim [vừa bay vừa đậu] chạy vòng tròn quanh mặt trống, có thể xem là những hoa văn trang trí chung quanh mặt trống mà thôi.

Nền văn minh nông nghiệp ở Việt Nam từ thuở ban đầu cho đến thế kỷ 19, rất ít thay đổi nếu không muốn nói là không thay đổi. Kỹ thuật cày cấy theo đúng câu phương châm “xưa bày nay làm”, vẫn là con người kéo cày, hoặc “con trâu đi trước cái cày theo sau”. Do đó, nếu con chim lạc là một loại hậu điểu và là vật tổ của nông dân cổ Việt, tại sao vật tổ nầy hoàn toàn không có vết tích gì được ghi lại trong tín ngưỡng vật linh, trong truyền thuyết dân gian, trong chuyện cổ tích, trong sách vở, trong ngôn ngữ và ngay cả trong phong tục hay đời sống hằng ngày của nhà nông Việt Nam? Người Việt gọi cá ông [cá voi], ông ba mươi [con cọp], nhưng tuyệt nhiên không có ai nói gì đến chim lạc hay hậu điểu.

3. “Lạc” là một từ ngữ phiên âm

Vào thế kỷ thứ 18, học giả Lê Quí Đôn [1726 – 1784] trong sách Vân đài loại ngữ, khi nghiên cứu về cổ sử, đã đưa ra nhận xét: “… Tôi xét đời Hùng Vương, trên nối đời Hồng Bàng, không có chữ nghĩa gì truyền lại; về 15 bộ đặt ra thời đó, cùng với các quận huyện do nhà Hán, nhà Ngô [Trung Hoa] mới đặt ra, tên gọi lẫn lộn; tôi ngờ rằng những tên đó do các hậu nho góp nhặt vay mượn chép ra, khó mà tin được...”.[6] Những “hậu nho” nầy chẳng những là “hậu nho” Việt, mà cả những “hậu nho” Trung Hoa nữa.

Việc “các hậu nho góp nhặt vay mượn chép ra, khó mà tin được” bắt nguồn từ hai lý do: Thứ nhất, trước khi Triệu Đà áp đặt nền đô hộ Trung Hoa ở cổ Việt năm 198 TCN, những danh từ riêng như tên đất, tên người đều là tiếng bản địa cổ Việt. Khi đến đô hộ cổ Việt, người Trung Hoa phiên âm các danh từ nầy, rồi viết lại, nghĩa là người Trung Hoa dùng những chữ Hán có âm giống tiếng cổ Việt, ghi lại địa danh và nhân danh. Chắc chắn chữ “Lạc Việt” cũng nằm trong trường hợp đó.

Thứ hai, tuy Ngô Quyền chiến thắng quân Nam Hán [Mậu Tuất], giành độc lập vĩnh viễn cho người Việt năm 938 [Mậu Tuất], nhưng mãi đến thế kỷ thứ 13, nước Việt mới có bộ chính sử đầu tiên là Đại Việt sử ký do Lê Văn Hưu [1230 – 1322] soạn xong năm 1272 dưới đời vua Trần Thánh Tông [trị vì 1258 – 1278]. Ghi nhận điểm nầy để lưu ý rằng trước đó nước Việt chưa có sách sử. Các sử gia từ Lê Văn Hưu trở về sau, muốn viết lại lịch sử nước nhà từ thời cổ đại đến thời nhà Trần, đều phải dựa vào sử liệu Trung Hoa, đồng thời dựa thêm những truyền thuyết, chuyện cổ tích, chuyện truyền kỳ, mới có thể viết được. Vì vậy, Lê Quý Đôn mới viết “tên gọi lẫn lộn; tôi ngờ rằng những tên đó do các hậu nho góp nhặt vay mượn chép ra, khó mà tin được…”

Trong sách Việt Nam thời khai sinh, sử gia Nguyễn Phương trích dịch một bài báo của Claude Madrolle nhan đề “Le Tonkin ancien” đăng trên Tập san Viễn Đông Bác Cổ [Bulletin de l’École Française d’Extrême-Orient], theo đó Claude Madrolle cho rằng chữ “Lạc” trong “Lạc Việt” là một chữ phiên âm. Claude Madrolle viết: “Tiếng đã quá quen biết với chúng ta đó, các sách Trung Hoa dùng để chỉ vị vua và các tướng cùng dân ở Bắc Kỳ, nghĩa là dân Annamites, và chúng ta cũng dùng hùa theo như vậy. Tuy nhiên trong cảnh xưng hô chung đó, có một chỗ chúng tôi cho là không được ổn đó là vì tiếng phiên âm “lo” cũng gặp được tiếng “Hok-lo, tổ tiên của dân Hải Hậu… Sự trùng hợp đó làm sáng tỏ công trình nghiên cứu của chúng tôi. Thực ra người Lạc ở châu thổ không phải là dân Annamites, nhưng là dân Hok-lo của nước Việt, gọi là Hải Hậu…”.[7]

Sau Claude Madrolle, tác giả Hoàng Văn Chí, trong sách Duy văn sử quan, cũng chủ trương rằng chữ “lạc” là một chữ phiên âm. Ông cho biết người Trung Hoa đã phiên âm chữ “lạc” với nhiều cách khác nhau, tức với nhiều “bộ” khác nhau, nhưng theo ông “bất cứ chữ Lạc nào [trong chữ Hoa], viết với bất cứ “bộ” nào, với nghĩa là con lạc đà, con chim biển, hay một con thú bốn chân nào đó, cũng đều vô nghĩa. Và đã không có nghĩa, mà viết lung tung, “bộ nọ, bộ kia”, thì chúng ta phải ngờ đây là những chữ người Tàu đã dùng để phiên âm một tiếng nào đó của người địa phương, của tổ tiên chúng ta”.[8]

Thông thường, một chữ phiên âm thì phải đọc cho đúng âm của chữ đó. Sau khi đọc cho đúng âm, lại cần phải tìm hiểu ý nghĩa của chữ đó trong tiếng gốc trước khi được phiên âm, và trong trường hợp nầy là tiếng cổ Việt, thì mới hiểu được chữ đó. Chữ Lạc viết bằng chữ Trung Hoa. Người Trung Hoa chỉ dùng âm của chữ nầy để chỉ chủng người ở cổ Việt. Vậy phải đọc theo âm Trung Hoa mới đúng, chứ không phải đọc theo âm Hoa [Hán] Việt. Chữ “Lạc” đọc theo âm Hán Việt của người Việt là “lạc”, còn đọc theo âm của người Trung Hoa là “lo, ló, lô”. Ví dụ Lạc Dương, kinh đô Trung Hoa thời nhà Châu được phiên âm theo chữ Latin là Loyang. Rõ ràng âm “Lo” là Lạc.

Về việc phát âm chữ nầy, ông Hoàng Văn Chí viết rõ hơn: “Ngay cả cái lò để nung, người Tàu gọi là lò, chúng ta cũng bắt chước gọi là lò, mà chữ Lò của Tàu, bây giờ tiếng Hán Việt cũng là Lạc. Tóm lại, những chữ mà người Tàu đọc là ló, hay lò, bây giờ chúng ta đọc là lạc hết thảy. Vì người Tàu chỉ dùng chữ Lạc để phiên âm tiếng Ló của người Giao Chỉ, nên về sau, họ viết bất cứ chữ Lạc nào, Lạc là con lạc đà, Lạc là chim biển cũng được, vì bất cứ chữ Lạc nào, viết với bất cứ “bộ” nào, họ cũng đọc là Ló tất.” .[9]

Tiếp đó, nếu đọc là “lo, ló, lô”, thì phải tìm hiểu ý nghĩa những chữ nầy trong tiếng Việt cổ. Còn nếu chúng ta nhất định đọc theo âm Hán Việt là “lạc”, rồi tìm hiểu nghĩa theo chữ Trung Hoa, thì chúng ta sẽ bị lạc hướng.

Ví dụ tên nước Canada được người Trung Hoa đọc theo tiếng “Phổ thông” là “Cá nả tà[i]”, rồi phiên âm qua chữ Trung Hoa. Người Việt đọc chữ Trung Hoa đó theo âm Hoa [Hán] Việt là Gia Nã Đại. Tên của thủ đô nước Hoa Kỳ là Washington. Người Trung Hoa đọc là “Hỏa shỉn tơn”, rồi phiên âm qua chữ Trung Hoa. Người Việt đọc chữ Trung Hoa đó theo âm Hoa Việt là Hoa Thạnh Đốn. Không lẽ một lúc nào đó, người Việt giải thích rằng “Gia” là…, hoặc “Hoa” là… Giải thích “Hoa” là cái bông hoa hay là cái gì đi nữa, dù là có nghiên cứu thiên kinh vạn quyển về chữ “hoa”, về các loại hoa, cũng đều hoàn toàn vô nghĩa, vì đã sai từ căn bản, do chữ “hoa” thật sự chỉ là một tiếng phiên âm

Trường hợp chữ “Lạc Việt” cũng thế. Chữ “lạc” là tiếng phiên âm một từ ngữ của người bản địa cổ Việt. Dầu có nghiên cứu thiên kinh vạn quyển về chữ “lạc” trong sách Trung Hoa, trong các bộ từ điển như Khang Hy, Từ hải, Từ nguyên, và dầu các bộ từ điển nầy đã căn cứ trên những cổ thư danh tiếng của Trung Hoa[10] thì đó là ý nghĩa chữ “lạc” trong tiếng Trung Hoa phát âm theo lối Hán Việt, chứ không phải là chữ phiên âm từ tiếng của người bản địa cổ Việt.[11]

4. “Lạc” là lúa gạo

Chữ 雒 đọc theo âm Hán Việt là “lạc”, nhưng đọc theo âm tiếng Hoa là “lo, ló, hay lô…”. Như vậy, cách tốt nhất nên tìm nghĩa của chữ có âm “lo, ló, lô” trong tiếng cổ Việt là gì?

Xin hãy bắt đầu bằng tục ngữ, là những lời nói bình dân phổ thông có vần điệu của mọi người. Tại miền Quảng Bình, phía bắc Trung phần, có câu tục ngữ: “Cơm mô [đâu] cho vừa bụng chó, ló mô cho vừa bụng gà”. Chữ “ló” trong câu nầy có nghĩa là “lúa”, vì từ Thừa Thiên ra đến Nghệ An, dân chúng nông thôn đều hiểu và nói thường ngày chữ “ló”, nghĩa là lúa. Ngoài ra, ai cũng biết người miền núi và cao nguyên Việt Nam đều trồng một loại lúa gạo gọi là lúa lốc. Chữ “lốc” cũng là một lối đọc từ chữ “ló” mà ra.

Gần đây, xuất hiện hai bộ từ điển tiếng Việt là Từ điển đồng nguyên [viết trên CD] của ông Nguyễn Hy Vọng và Từ điển tiếng Huế của ông Bùi Minh Đức [California: Nxb. Tâm An, 2001, tr. 271], đều viết rằng “ló” có nghĩa là “lúa gạo”. Theo tác giả bộ Từ điển đồng nguyên, từ ngữ nầy hiện vẫn được dùng ở một số sắc tộc miền núi nước ta như người Mường, người Bờ-ru [Brou], người Mon…, và nhiều sắc dân Đông Nam Á.

Có hai chi tiết đáng chú ý trong câu viết của sách Thủy kinh chú, khi trích dẫn Giao Châu ngoại vực ký: “Giao Chỉ tích hữu quận huyện chi thời, thổ địa hữu lạc điền. Kỳ điền tòng thủy triều thượng hạ. Dân khẩn thực kỳ điền, nhân các vị Lạc dân, thiết Lạc vương, Lạc hầu. Đa vi Lạc tướng…” [Xưa, khi Giao Chỉ chưa thành quận huyện, đất đai có ruộng gọi là ruộng Lạc, ruộng đó tùy thủy triều lên xuống mà làm. Dân khẩn ruộng đó mà ăn, vì thế tất cả gọi là dân Lạc. Họ lập Lạc vương, Lạc hầu. Có nhiều Lạc tướng…].

Chi tiết thứ nhất là “Giao Chỉ tích hữu quận huyện chi thời, thổ địa hữu lạc điền. Kỳ điền tòng thủy triều thượng hạ” [Xưa, khi Giao Chỉ chưa thành quận huyện, đất đai có ruộng gọi là ruộng Lạc, ruộng đó tùy thủy triều lên xuống mà làm.]. Tùy thủy triều lên xuống mà cày cầy, thì rõ ràng ruộng Lạc là loại ruộng lúa nước, nghĩa là lúa gạo chứ không phải lúa mì hay lúa mạch ở ruộng khô.

Theo Phan Khoang, “từ đời Tây Châu [1186 – 771 TCN] trở về trước, người Hoa chỉ chiếm lưu vực sông Hoàng Hà...”.[12] Điều nầy rất dễ nhận thấy nếu chịu khó mở bất cứ một bản đồ nào về nhân chủng và dân số Trung Hoa qua các thời đại trong các sách Anh ngữ viết về Trung Hoa cổ đại trong các thư viện Bắc Mỹ. Người Trung Hoa cổ đại sống ở thung lũng sông Hoàng [Hoàng Hà], trồng [lúa] mì, [lúa] mạch và kê ở ruộng khô, chưa biết lúa gạo ở ruộng nước.

Một nhà nghiên cứu Hoa Kỳ cho biết: “Thuật trồng lúa gạo và thuần hóa gia súc chắc chắn [Trung Hoa] đã tiếp thu từ các sắc dân tầm thường ở miền nam xa xôi hẻo lánh [nam Man]” [The arts of cultivating rice and domesticating cattle were doubtless adopted from the despised races of the remote south].

Cũng nhà nghiên cứu nầy cho rằng Đức Khổng Tử[13] “sống chủ yếu bằng loại bánh làm bằng kê” [Confucius have subsisted chiefly on millet cakes…], và “Khổng Tử chưa bao giờ thưởng thức trà, và chắc chắn rằng Vương Xung, sáu thế kỷ sau, cũng thế” [Cofucius never tasted tea, and it is doubtful that Wang Ch’ung, six centuries later, did either…].[14] Trà là loại giải khát cũng phát xuất từ miền nam.

Càng ngày càng có nhiều kết quả khảo cứu của các học giả Hoa Kỳ, Nga, Trung Hoa và cả Việt Nam, cho thấy rằng trung tâm đầu tiên trên thế giới của nền văn minh lúa nước là Đông nam Á, rồi từ đó lan truyền đi khắp nơi trên thế giới. Cũng theo các tác giả trên, tâm điểm của trung tâm văn minh lúa nước ở Đông nam Á chính là khu vực Hòa Bình ở Bắc Việt.[15] Hòa Bình nằm trong khu vực uốn khúc sông Đà để đổ lên sông Hồng, gần huyện Mê Linh [tức Phú Thọ, Vĩnh Phúc], quận Giao Chỉ thời cổ Việt, nơi phát tích của Hai Bà Trưng.

“Theo một tư liệu được coi như tiếng nói chính thức của giới nghiên cứu sử học Trung Quốc, quyển An Outline History Of China, do nhà xuất bản Ngoại văn ở Bắc Kinh ấn hành, trong khoảng giữa năm 1973 đến 1978, các nhà khảo cổ đã khai quật được một số lượng rất lớn các di chỉ lúa gạo, xương và các lưỡi mai bằng gỗ đã hóa thạch dùng trong việc trồng lúa ở làng Hemudu, thuộc huyện Yuyao, tỉnh Zhejiang; niên đại các di chỉ này cách nay 7.000 năm”.[16]

Tỉnh Zhejiang [phiên âm theo Pinyin], còn được viết là Chekiang [phiên âm theo Wade-Giles] tức là tỉnh Triết Giang hay Chiết Giang [phiên âm Hán Việt] bên Trung Hoa, nằm ở phía đông nam sông Dương Tử, phía trên tỉnh Phúc Kiến. Cách nay 7.000 năm có nghĩa là 5.000 TCN, lãnh thổ tỉnh Zhejiang chưa thuộc về Trung Hoa. Tài liệu nầy càng cho thấy rõ việc trồng lúa ở Trung Hoa phát xuất từ phía nam mà đi lên.

Người Trung Hoa gọi những người ở phía nam sông Dương Tử là Bách Việt, trong đó Zhejiang là nơi cư ngụ của nhóm người Đông Việt. Đông Việt thuộc chủng Việt, chứ không phải là người Hoa [Hán], và ai cũng biết các chủng người Việt ở phía nam sông Dương Tử trong nhóm Bách Việt, có nhiều liên hệ với nhau vào thời cổ đại. Bằng chứng của mối liên hệ nầy là ngày nay, nhiều người địa phương từ tỉnh Triết Giang xuống phía nam, sử dụng một số từ ngữ rất giống tiếng Việt và không có trong tiếng Trung Hoa, vì chính họ cũng gốc từ nhóm Bách Việt, trong đó có Lạc Việt.[17] Hiện nay, vấn đề chủng tộc “Việt” [Yueh] là một vấn đề chính trị rất nhạy cảm ở các tỉnh đông nam Trung Hoa và cả Đài Loan nữa.

Chi tiết thứ hai trong câu văn của Thủy kinh chú lặp lại ý của Giao Châu ngoại vực ký là: “Giao Chỉ tích hữu quận huyện chi thời, thổ địa hữu lạc điền… Dân khẩn thực kỳ điền, nhân các vị Lạc dân, thiết Lạc vương, Lạc hầu. Đa vi Lạc tướng...” [Xưa, khi Giao Chỉ chưa thành quận huyện, đất đai có ruộng gọi là ruộng Lạc… Dân khẩn ruộng đó mà ăn, vì thế tất cả gọi là dân Lạc. Họ lập Lạc vương, Lạc hầu. Có nhiều Lạc tướng…]. Trong câu nầy, chữ “lạc” bắt đầu từ “lạc điền”, sau đó được lặp lại nhiều lần, “lạc dân, lạc vương, lạc hầu, lạc tướng”; tất cả đều bắt đầu bằng chữ “lạc”.

Nếu hiểu chữ “lạc” là lúa nước tức lúa gạo, thì chữ “Lạc điền” nghĩa là “ruộng lạc”, tức là ruộng lúa nước, hữu lý hơn là chữ “lạc” là chim, vì nếu “Lạc điền” là “ruộng chim lạc”, thì ý nghĩa không được chính xác. Có thể có người cho rằng “Lạc điền” là ruộng “người Lạc” thì cũng không đúng, vì trong trình tự câu văn nầy, rõ ràng bắt đầu từ “lạc điền” [ruộng ló tức ruộng lúa gạo]. Sau đó tác giả Giao Châu ngoại vực ký mới định danh rằng “Dân khẩn thực kỳ điền, nhân các vị Lạc dân, thiết Lạc vương, Lạc hầu chủ chư quận huyện. Đa vi Lạc tướng…” [Dân khẩn ruộng đó mà ăn, vì thế tất cả gọi là dân Lạc. Họ lập Lạc vương, Lạc hầu để coi quận huyện. Có nhiều Lạc tướng…] Hơn nữa, theo ông Hoàng Văn Chí, không ai nói “Hán điền” [ruộng Trung Hoa] hay “Pháp điền” [ruộng Pháp] nên không thể nói “Lạc điền” là ruộng của “người Lạc”.[18]

Cuối cùng tất cả những “Lạc dân”, “Lạc vương”, “Lạc hầu”, “Lạc tướng” sống bằng “lạc điền” được gọi chung là Lạc Việt, tức là sắc dân Việt cày cấy ruộng lúa gạo để sinh sống, nhắm phân biệt với các sắc dân Việt khác trong nhóm Bách Việt ở phía nam sông Dương Tử như Mân Việt ở Phúc Kiến, Dương Việt ở Giang Tây, Nam Việt ở Quảng Đông, Đông Việt ở Chiết Giang… Sắc dân Lạc Việt được nhắc nhiều đến trong sách Hậu Hán thư của Phạm Việp [Fan Yeh, 398 – 446], nhất là từ giai đoạn Hai Bà Trưng khởi nghĩa chống Tô Định [Su Ting] năm 40 [Canh Tý] và Mã Viện cầm quân tấn công Hai Bà Trưng năm 41 [Tân Sửu], xâm lăng Lạc Việt.

5. Chim gì trên trống đồng?

Nếu nói rằng chữ “lạc” không phải là chim lạc, và chữ “lạc” là “lo, ló, lô”, tức lúa gạo, “lạc điền” là ruộng lúa gạo, “Lạc Việt” là người Việt sống bằng ruộng lúa gạo, thì một câu hỏi mới cần được đặt ra là hình chim trên trống đồng là loại chim gì?

Để trả lời câu hỏi nầy, trước hết chúng ta nên đặt thêm một câu hỏi phụ là ở Việt Nam, từ xưa tới nay, loại chim nào là loại chim sống gần với ruộng lúa nước, với nhà nông và với nghề nông nhất? Trả lời câu hỏi phụ nầy là có thể trả lời luôn câu hỏi về hình chim trên trống đồng Lạc Việt, tức trống đồng của những người Việt sống nhờ “lạc điền”, trồng lúa nước tức lúa gạo.

Trên các cánh đồng lúa Việt Nam, có các loại chim thông thường sau đây: chim sẻ, chim mía, chim sâu, chim ột rột hay rột rột [một loại chim có tổ rất đẹp], chim sáo, chim cu đất, chim cu cườm, chim cò, chim hạc… Trong số các loại chim nầy, chim cò và chim hạc, hai loại chim hơi giống nhau, với mỏ dài, cổ dài, cánh dài xem ra có vẻ giống với các hình chim được vẽ trên trống đồng hơn các loại chim khác.

Trên trống đồng, ngoài hình chim, còn có nhiều hình khác nữa trong đó có hình người, có thể là những vũ công, hoặc có thể là những chiến sĩ đang nhảy múa. Những người nầy trang điểm bằng những lông chim dài trên đầu. Trong số các loài chim trên đồng ruộng Việt Nam, chim cò có lông dài, có thể dùng để trang điểm, đeo lên đầu, như hình người trên các trống đồng Lạc Việt.

Sau đây là hình chim bay khắc trên trống đồng Ngọc Lũ được vẽ lại, khá giống với hình ảnh trong câu tục ngữ “Cò bay thẳng cánh” mà thỉnh thoảng chúng ta nhìn thấy trên đồng ruộng Việt Nam.[19]

Ngoài hình vẽ chim bay trên đây, trên các trống đồng Lạc Việt còn có hình vẽ chim đậu trên cành cây. Qua hình nầy, có thể có hai câu hỏi được đặt ra:

Thứ nhất hình dạng cổ của con chim. Có thể có ba cách suy đoán hình dạng nầy: [1]. Đây có thể là cái bìu dài nơi cổ. Nếu là cái bìu dài ở cổ, thì đây phải chăng là chim bồ nông, một loại chim săn cá? Chim bồ nông cũng là một loại chim có mặt trên đồng ruộng Việt Nam. Tuy nhiên, ở Việt Nam chim bồ nông không phổ thông như chim cò, có nhiều nơi hoàn toàn không có bồ nông, trong khi chim cò tràn đầy khắp nơi, từ bắc chí nam, từ bình nguyên lên cao nguyên, nơi nào có hồ ao, ruộng lúa là có chim cò; [2]. Đây cũng có thể là chim cò đang ngậm miếng mồi, vì sau khi bắt được mồi, chim đậu lên cành để nghỉ; [3]. Đây có thể là chim cò, và bộ lông chim ở cổ chim bị gió thổi hất tung ra ra.

Thứ hai, tại sao có những chiếc lông bờm dài trên đầu hình chim? Có người trả lời rằng đây không phải là những lông bờm trên đầu cò, nhưng nếu thường sống ở nông thôn Việt Nam, thì có thể thấy được hình ảnh nầy: trong những ngày lộng gió, gió thổi làm cho lông đầu của cò xửng lên khá giống tấm hình nầy.

Có thể người xưa chú trọng đến việc trang điểm bằng lông chim nên vẽ lông chim cò theo mô thức mà họ thích. Phải chăng bộ lông dài trên đầu xửng lên là nét độc đáo của cò, nên sở Bưu điện Hoa Kỳ ghi lại hình ảnh nầy trên tem thư [stamp] phát hành năm 2003? Đây là hình loại “snowy egret”, một trong những loại cò sống từ miền nam Hoa Kỳ xuống tới Chile và Argentina. Lông chim dài, trắng như tuyết, rất đẹp; dân chúng thích săn bắt loại cò nầy để lấy lông làm đồ trang điểm, nên hiện nay chính phủ Hoa Kỳ ra lệnh cấm săn bắt loại chim nầy để bảo vệ chim khỏi bị tuyệt chủng.

Chim cò hiện diện trên khắp lãnh thổ Việt Nam, ở miền bình nguyên cũng như trên các cao nguyên. Cò chuyên bắt cá, tôm, tép, cua, ếch, nhái trên các ao hồ, sông ngòi và nhất là trên các cánh đồng lúa nước. Cò gắn liền với đời sống nông nghiệp, bàng bạc trong ca dao tục ngữ Việt Nam. Cò có chân dài, bước trên ruộng nước lúp xúp để kiếm mồi, mỏ dài để thò xuống nước bắt mồi, và cò dễ kiếm mồi ở những ruộng nước đục [đục nước béo cò]. Đôi khi cò giẫm hư lúa của nhà nông. Vì vậy ca dao có câu:

“Cái cò cái vạc cái nông,

Sao mày giẫm lúa nhà ông hởi cò?

Không không tôi đứng trên bờ

Mẹ con cái vạc đổ ngờ cho tôi…”

Bất cứ khi nào ra đồng cày cấy, nhà nông cũng gặp ngay con cò, dù sáng sớm hay xế chiều, kể cả phải kiếm ăn ban đêm:

“Con cò mà đi ăn đêm,

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao…”

Vào những ngày đẹp trời, cò bay lượn thong thả rất đẹp, được ghi lại trong một bài ca:

“Con cò bay lã bay la,

Bay qua ruộng lúa, bay về đồng xanh…”

Thân cò mảnh khảnh, lại rất siêng năng, kiếm sống suốt ngày, không khác gì người phụ nữ Việt Nam, cần cù làm việc trên các cánh đồng để nuôi nấng gia đình, thay cho chồng lên đường theo phận sự nam nhi:

“Thân cò lặn lội bờ sông,

Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non.

Nàng về nuôi cái cùng con,

Để anh đi trẩy nước non Cao Bằng…”

Câu ca dao nầy đưa chúng ta liên tưởng đến hình ảnh bà Trần Tế Xương, một phụ nữ Việt Nam tiêu biểu, do chính chồng bà ghi lại:

“Quanh năm buôn bán ở mom sông,

Nuôi đủ năm con với một chồng.

Lặn lội thân cò khi quãng vắng,

Eo sèo mặt nước buổi đò đông.

Một duyên hai nợ, âu đành phận,

Năm nắng mười mưa, dám quản công.

Cha mẹ thói đời ăn ở bạc,

Có chồng hờ hững cũng như không.[19]

Tất cả những câu ca dao, tục ngữ, bản nhạc, bài thơ trên đây cho thấy tâm tình của người dân Việt Nam nói chung, và đặc biệt nông dân Việt Nam nói riêng, rất gần gũi với chim cò. Như thế chắc chắn vào thuở bình minh của lịch sử dân tộc, người Lạc Việt cũng tiếp cận thân thiết với con cò trong khi cày cấy đồng ruộng mà theo Giao Châu ngoại vực ký là loại ruộng nước. Loại ruộng nước rất thích hợp với đời sống con cò.

Ngày ngày, người nông dân thuở sơ khai gặp gỡ thường xuyên con cò đi kiếm ăn trên những cánh đồng lúa nước, nên hình ảnh của con cò gắn liền với đời sống của họ, thấm đậm trong tâm tư tình cảm của họ. Vì vậy, có thể người Lạc Việt đã ghi lại hình ảnh con cò trên các trống đồng của mình. Nói cách khác, hình chim trên trống đồng Lạc Việt có thể là những con cò trên đồng lúa cổ Việt, và chủng loại cò đó tồn tại mãi cho đến ngày nay ở Việt Nam.

Khi giải thích chữ “Lạc Việt” và hình chim trên trống đồng Lạc Việt, những nhà nghiên cứu từ Đào Duy Anh đến Nguyễn Phương chỉ chú trọng đến những bộ từ điển có tính cách hàn lâm Nho học của Trung Hoa, mà không nhìn lại những bộ từ điển Việt Nam như Annamiticum-Lusitanum, et Latinum [năm 1651] của linh mục Alexandre de Rhodes, Đại Nam quấc âm tự vị [năm 1895] của Huình Tịnh Paulus Của, hay Từ điển tiếng Việt [năm 1931] của Hội Khai Trí Tiến Đức Hà Nội, là những bộ từ điển đã được ấn hành trước thời các ông.

Ngoài ra, còn có một bộ từ điển khổng lồ mà ai cũng có thể tra cứu. Đó là đời sống của nông dân Việt Nam trong cảnh quan thiên nhiên, với những sinh thực vật thân thiết chung quanh. Đó là những ruộng lúa trên khắp các nẻo đường đất nước, cùng với những động vật sống theo đồng ruộng, sống nhờ đồng ruộng.

Trong thực tế, những đồng ruộng đó đã nuôi sống dân tộc chúng ta từ thuở khai sinh, và cũng nuôi sống luôn một số động vật khác, trong đó con cò rất gần gũi thân thiết với nhà nông, nhưng vì quá bình dân và quá quen thuộc, nên không được các học giả chú ý.

Con cò là đề tài của ca dao tục ngữ, của thơ văn, âm nhạc, thế thì tại sao con cò không thể là đề tài của điêu khắc và hội họa? Nền điêu khắc và hội họa nầy rất xưa, thật là xưa. Đó là những hình vẽ trên trống đồng Lạc Việt, xuất hiện cách đây trên 2.000 năm.

Để kết luận, xin lưu ý trở lại rằng tất cả những hình ảnh trên trống đồng Lạc Việt đều là hình “câm”. Những ý kiến đưa ra chung quanh các hình câm trên trống đồng, kể cả bài viết nầy, chỉ là những phỏng đoán, những giả thuyết, chứ không phải là những kết luận. Giả thuyết có thể đúng, có thể sai. Giả thuyết nào hợp lý sẽ đứng vững. Hy vọng sẽ có thêm những thảo luận về vấn đề nầy để càng ngày càng làm sáng tỏ hơn nữa lịch sử thuở khai sinh của dân tộc Việt.

Toronto 21/12/2005

T.G.P.

Chú thích

1. Nguyễn Phương trích dịch, Việt Nam thời khai sinh, [Huế: Phòng Nghiên cứu Sử, Viện Đại học Huế, 1965], 137-138.
2. Lê Tắc, An Nam chí lược[chữ Nho], [Huế: Uỷ ban phiên dịch sử liệu Việt Nam, Viện Đại học Huế, phiên âm và dịch nghĩa, 1961], 39.
3. Trong sách Việt Nam thời khai sinh, sử gia Nguyễn Phương cho rằng tổ tiên của người Việt thuộc chủng Mông-cổ [Mongoloiid], nhưng ông không giải thích vì sao người Việt nói tiếng Việt chứ không nói tiếng Trung Hoa. Trong khi đó, càng ngày càng có nhiều tài liệu cho thấy người Việt là hợp chủng của người bản địa cổ Việt [Malayo-Polinesian hay Indonesian] với người Mông-cổ đến sau, mà trong đó yếu tố bản địa có tính cách chủ yếu.
4. Đào Duy Anh, Lịch sử Việt Nam[xuất bản lần đầu năm 1955], [Hà Nội: Văn hóa Thông tin [tái bản], 2002], 38. Theo lời nói đầu trong sách, Đào Duy Anh cho biết ông soạn sách nầy từ năm 1949 ở Thanh Hóa, nơi tìm ra được nhiều trống đồng.
5. Nguyễn Phương, Sđd., 136.
6. Lê Quý Đôn, Vân đài loại ngữ, Hoa Kỳ [Bản dịch của Phạm Vũ và Lê Hiền, Tự Lực [tái bản], không đề năm ấn hành], 167.
7. Nguyễn Phương trích dịch, Sđd., 132-133. [Về số báo, Nguyễn Phương ghi là BEFEO XL]

8, 9 Hoàng Văn Chí, Duy văn sử quan, [Hoa Kỳ: Cành Nam, 1990], 78-79.

1. Các từ điển: Khang Hy, Từ hải, Từ nguyênđược soạn từ thế kỷ 17, 18 trở đi ở Bắc Kinh [Trung Hoa], và căn cứ trên những bộ cổ thư Trung Hoa, nên có tính Trung Hoa hơn là cổ Việt hoặc Đại Việt. Những bộ cổ thư đó đại để như: Tứ thư, Ngũ kinh, Đạo đức kinh, Nam hoa kinh, Mặc tử, Liệt tử, Sử ký [Tư Mã Thiên], Chiến quốc sách, Ngô Việt xuân thu, Hán thư [Ban Cố], Hậu Hán thư [Phạm Việp], Hoài Nam tử, Quốc ngữ, Thuyết văn, Nhĩ nhã, Quảng nhĩ nhã…
2. Từ vấn đề nầy, có lẽ nên mở rộng việc nghiên cứu thêm một số tên của những nhân vật nổi tiếng như Trưng Trắc, Triệu Thị Trinh…
3. Phan Khoang, Trung Quốc sử lược, [Đại Nam tái bản không đề năm], 1.
4. Khổng Tử [551 – 478 TCN], người tỉnh Sơn Đông vùng hạ lưu Hoàng Hà và ở phía bắc sông Dương Tử.

13, 14. Edward H. Schafer, Ancient China, [New York: Time-Life Books, 1967], 16, 37, 38. Wang Ch’ung tức Vương Xung [27 – 97], triết gia thời Đông Hán [25 – 220] là tác giả nhiều sách lý luận về triết học, trong đó quan trọng nhất là bộ Luận hoành [Lun Heng, 30 quyển]. Hoành là cái cân, nghĩa rộng là cân nhắc, so sánh.

1. Trần Ngọc Thêm, Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, [TPHCM: TPHCM, 1997], 75-86.
2. Nguyễn Đức Cung, “Chung quanh vấn đề Lạc Việt”, Đất Mẹ, Houston, số 119, tháng 10-2005, 50; trích dẫn: Yang Zhao, Fang Linggui, Gong Shuduo, Zhu Zhongyu, An outline history of China, Edited by Bai Shouyi, Foreign languages press, [Beijing, 1982], 39.
3. Theo lời kể của một số người Việt du lịch Trung Hoa, đã đến thăm các tỉnh từ Triết Giang xuống phía nam.
4. Hoàng Văn Chí, Sđd., 78.
5. Dương Quảng Hàm, Việt Nam thi văn hợp tuyển, [Sài Gòn: Bộ Quốc gia Giáo dục, in lần thứ 8, 1962], 179.

[Nguồn: //www.luanhoan.net/Bai%20Moi%20Trong%20Ngay/html/bm%2023-11-17.htm]

THUYẾT CHIM LẠC VÀ NGƯỜI LẠC VIỆT:

SAI LẦM CƠ BẢN CỦA GIÁO SƯ ĐÀO DUY ANH

Phan Duy Kha

Việc coi con chim Lạc gắn liền với hiện tượng di cư của người Lạc Việt từ phương Bắc đến miền Bắc nước ta để giải thích nguồn gốc người Việt cổ là điểm mấu chốt trong giả thuyết của Giáo sư Đào Duy Anh [GS ĐDA]. Vậy tại sao lại có con chim Lạc, chim Lạc là chim gì?

1. Tại sao lại có tên là chim Lạc?

Trong lịch sử thành văn của nước ta cũng như trong kho tàng thư tịch cổ Trung Hoa, chúng ta không hề gặp một chữ nào ghi về con chim Lạc. Năm 1902, trống đồng Ngọc Lũ là chiếc trống đồng đầu tiên được phát hiện ở miền Bắc nước ta. Trên chiếc trống đồng đó có hình khắc rất nhiều con chim ở tư thế bay và đậu. Lúc bấy giờ người ta không biết những con chim ấy thuộc giống gì. Cho đến những năm 1950, GS ĐDA trong các tác phẩm Lịch sử cổ đại Việt Nam [1956], Nguồn gốc dân tộc Việt Nam [1958] đã căn cứ vào một vài dòng trong thư tịch cổ Trung Hoa gọi dân tộc ta là dân tộc Lạc Việt rồi “sáng tác” ra huyền thoại về những người Lạc Việt có nguồn gốc ở Giang Nam [chỉ chung vùng đất ở phía nam sông Dương Tử tức Trường Giang] , hằng năm theo gió mùa , giống “hậu điểu” theo theo đường biển di cư sang miền Bắc nước ta. Con người Việt cổ cũng theo giống chim trong cuộc di cư ấy. Ông viết: “Những chim hậu điểu ấy, ta thấy khắc trên trống đồng chính là tô tem [vật tổ] của những chủ nhân của trống đồng ấy, tức là người Lạc Việt”. Và: “Cái hình thuyền với các thủy thủ kỳ hình quái trạng chạm trên mặt trống đồng Ngọc Lũ là tiêu biểu cho những con thuyên chở tổ tiên họ [tức người Lạc Việt] từ bờ biển Giang Nam đến miền quê hương mới [tức miền Bắc Việt Nam] cũng như những con chim bay và chim đậu chạm ở mặt trống đồng chính là hình chim Lạc vật tổ” [Nguồn gốc dân tộc Việt Nam, 1958].

Như vậy, chim Lạc chỉ là sản phẩm tưởng tượng của GS ĐDA từ những năm 1950. Theo suy luận của ông, những con thuyền được khắc trên tang trống chính là những con thuyền đã đưa người Lạc Việt từ miền Giang Nam [Trung Quốc] đến miền Bắc nước ta. Trong quá trình di cư đó, ở trên trời có những đàn chim di cư bay cùng hướng. Chim dẫn đường cho người. Người theo chim mà tìm đến miền đất mới [tức miền Bắc nước ta]. Vì vậy người biết ơn chim mà coi chim là vật tổ. Trong tộc danh Lạc Việt thì từ tố “Việt” chỉ một thành phần trong Bách Việt, còn Lạc là tên chim. Lạc Việt là những người Việt thờ con chim Lạc làm vật tổ. Tên con chim Lạc xuất hiện từ đó.

Giả thuyết của GS ĐDA là một giả thuyết mang nhiều yếu tố huyễn tưởng và lãng mạn, nhưng cũng đã thuyết phục được không ít người tin theo. Mãi cho đến gần đây, nhiều tác giả vẫn căn cứ vào giả thuyết này mỗi khi đề cập đến nguồn gốc dân tộc Việt Nam. Chẳng hạn cuốn Các triều đại Việt Nam [Quỳnh Cư và Đỗ Đức Hùng, Nxb Thanh Niên, 1999, được tái bản nhiều lần] ta thấy có ghi: “Cư dân cổ xưa của nước ta là người Lạc Viêt. Họ từ bờ biển Phúc Kiến di cư sang. Hằng năm theo gió mùa, họ vượt đến các miền duyên hải phương Nam như đảo Hải Nam, vùng đồng bằng sông Hồng, sông Mã [Việt Nam]. Họ thường tự sánh mình với loài chim Lạc mà hằng năm đầu mùa lạnh, chim cũng rời vùng biển Giang Nam, rồi đến mùa nắng gió nồm chim lại trở về Giang Nam. Vì thế người Việt lấy chim Lạc làm vật tổ. Cái tên của vật tổ ấy thành tên của thị tộc. Sau nhiều năm như vậy, người Lạc Việt đã ở lại miền Bắc Việt Nam”. [Sdd, tr.17]. Cho đến nay, những sách vở giải thích nguồn gốc dân tộc Việt Nam theo giả thuyết của GS ĐDA thì rất nhiều, tạo ra những cách hiểu mơ hồ về nguồn gốc dân tộc ta, gây nên biết bao hệ lụy, không biết đến bao giờ mới gột bỏ được.

2. Những sai lầm cơ bản trong giả thuyết của GS ĐDA

Thật ra, phản bác lại giả thuyết của GS ĐDA không khó.

1. Nếu căn cứ trên mặt trống đồng để cho rằng những con chim đó là vật tổ của người Lạc Việt thì giải thích thế nào về 20 con hươu [10 đực, 10 cái] cũng trên mặt trống đồng đó? Tại sao chim là vật tổ, còn hươu lại không phải là vật tổ? Hươu thì liên quan gì đến các chuyến bơi thuyền vượt biển?
2. Cứ cho rằng, dân tộc Việt chúng ta từ vùng bờ biển Giang Nam, vượt biển mà vào miền Bắc nước ta, thì các địa điểm mà họ định cư đầu tiên [sau đó sẽ thành các trung tâm định cư] phải là các vùng duyên hải. Lý do gì mà sau một chặng đường dài vượt biển, họ còn bơi ngược dòng sông Hồng chảy xiết rồi mới tụ cư ở vùng Việt Trì, Phong Châu [Phú Thọ], sau đó lại từ Phong Châu tràn xuống vùng đồng bằng như truyền thuyết và sự thật lịch sử đã được kết quả khai quật khảo cổ chứng minh?
3. Nếu chấp nhận có một cuộc di cư như thế thì vùng bờ biển Phúc Kiến, Quảng Châu, bán đảo Lôi Châu, và đảo Hải Nam [Trung Quốc] phải dày đặc người Việt [Cụ thể là dân tộc Kinh của chúng ta]. Họ phải đổ bộ lên các vùng đất ấy trước khi phát hiện ra miền Bắc Việt Nam. Vậy thì tại sao ở những địa điểm đó lại vắng bóng người Việt chúng ta [Những điểm tụ cư, những làng mạc trù phú của người Việt]?
4. Cuối cùng, sai lầm chính của GS ĐDA chính là từ việc giải mã các hình khắc trên trống đồng. Những hình người khắc trên thuyền mà ông cho là “kỳ hình quái trạng” đó chính là một lễ hội hóa trang trên thuyền để mừng chiến thắng của người Việt cổ sau một trận đánh [chú ý đến người lính cầm giáo đâm vào đầu tù binh, một nghi lễ hiến tế] chứ chẳng liên quan gì đến việc di cư cả. Từ giải mã sai mà ông đi đến một giả thuyết sai lầm nhưng đã thuyết phục được không ít người.

Đó là chúng ta chỉ xét thuần túy về mặt lý thuyết. Còn trên thực tế thì từ những năm 1960 – 1970, kết quả khảo cổ học đã chứng minh rằng, người Việt chúng ta là chủ nhân của một nền văn minh phát triển liên tục từ Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun đến Đông Sơn cách đây trên 4 nghìn năm mà thời kỳ Hùng Vương chỉ là giai đoạn cuối của tiến trình phát triển lịch sử đó [còn trước văn hóa Phùng Nguyên, con người đang ở thời kỳ đồ đá, chưa thể đóng thuyền vượt biển được!].

Vậy những con chim trên mặt trống đồng thể hiện điều gì? Người Việt chúng ta thời kỳ đó bao gồm 2 bộ phận: Một bộ phận ở đồng bằng và một ở miền núi.Trống đồng là mô hình của đất nước ta, trên đó có loài hươu tượng trưng cho người miền núi [bộ phận Âu Việt, bà Âu Cơ] và loài chim ở nước, tượng trưng cho đồng bằng [bộ phận Lạc Việt, Lạc Long Quân]. Chim ở nước có nhiều loài: cò, vạc, sếu, giang, le le, cốc, bồ nông… Vì vậy trên mặt trống đồng không chỉ có một loài chim: Con đậu, con bay, con cổ dài, con cổ ngắn… ngay trong giả thuyết của GS ĐDA, ông cũng không chỉ đích danh con chim nào là chim Lạc cả. Chẳng qua, các nhà làm nghệ thuật của ta sau này thấy con chim đang bay, có mỏ dài, cánh dài, có dáng đẹp nhất nên lấy nó làm hình ảnh tượng trưng cho chim Lạc mà thôi. Vả lại, trong các giống chim ấy, không hẳn tất cả chúng đều là chim di cư. Có giống mình to, cánh ngắn, đầu to nặng nề thì bay xa vượt biển sao được?

3. Về từ tố “Lạc” trong Lạc Việt

Sách Giao châu ngoại vực ký được dẫn lại trong Thủy kinh chú của Lịch Đạo Nguyên [Trung Quốc, thế kỷ VI] có ghi: “Đất Giao chỉ xưa khi chưa chia thành quận huyện [tức chưa bị sự cai trị của người Tàu] đất đai có Lạc điền, theo nước thủy triều lên xuống, dân trồng trọt ở các đám ruộng ấy để hưởng hoa lợi, vì vậy dân ấy gọi là Lạc dân, đặt ra các Lạc hầu, Lạc tướng để trông coi các quận huyện. Ở huyện phần nhiều là chức Lạc tướng. Các Lạc tướng có ấn đồng thao xanh”. Ta thấy từ tố “Lạc” ở đây liên quan đến một yếu tố là nước. Bởi vì, những ruộng Lạc đó theo nước thủy triều lên xuống mà canh tác, chứng tỏ rằng chúng nằm ở những địa hình trũng thấp, ven các triền sông, ven miền duyên hải. Trong từ Việt cổ, nước được phát âm thành NÁC. Ngày nay, ở vùng Nghệ An, Hà Tĩnh và đồng bào Mường vẫn gọi nước là “nác”: “Đẻ đất đẻ nác” [sử thi Mường], “Trăm rác lấy nác làm sạch” [phương ngôn Nghệ Tĩnh, ý nói trăm cái bẩn đều lấy nước rửa sạch]

Trong tác phẩm Kiến văn tiểu lục của nhà bác học Lê Quý Đôn, chúng ta đọc được một đoạn rất quan trọng. Đó là đoạn tác giả trích một đoạn trong tập Sứ Giao của Trần Cương Trung người Trung Hoa đời Nguyên đi sứ sang ta vào thời Trần, trong đó Trần Cương Trung đã dùng chữ Hán để ghi âm từ Việt. Ví dụ từ “đất” nghĩa chữ Hán là “địa”, ông ghi âm là “đát”; từ “gió” nghĩa chữ Hán là “phong”, ông ghi âm là “giáo”; từ “mây” nghĩa chữ Hán là “vân” ông ghi âm là “mai”; từ “miệng” nghĩa chữ Hán là “khẩu” ông ghi âm là “mãnh”… Có lẽ Trần Cương Trung ghi âm một số từ cơ bản của ta để phục vụ cho các sứ giả Trung Hoa trong việc học phát âm tiếng Việt, dùng để giao tiếp khi đi sứ sang ta [không loại trừ họ học tiếng Việt để phục vụ cho công việc tìm hiểu, do thám những bí mật của ta]. Trong đó điều đặc biệt cần chú ý là, từ NƯỚC của ta, họ ghi âm thành từ LƯỢC. Rõ ràng theo cách phát âm N thành L này thì từ NÁC của ta trước đây sẽ được các sử gia Trung Hoa ghi thành từ LẠC. NƯỚC = LƯỢC; NÁC = LẠC.

Trở lại từ tố LẠC, ta thấy tất cả đều liên quan đến nước. Ruộng Lạc là ruộng thấp, ruộng nước. Còn Lạc Long Quân trong tuyền thuyết dẫn 50 con về miền ven biển để khai khẩn đất đai cũng canh tác ruộng lúa nước [sau đó ông còn về thủy phủ, tức ở hẳn dưới nước]. Như vậy không còn nghi ngờ gì nữa, từ tố LẠC là một từ mà người Trung Hoa dùng để ghi âm từ NÁC [= nước] của ta mà thôi. Trong truyền thuyết của ta, Lạc Long Quân là giống Rồng, thủ lĩnh miền thấp, miền nước, Âu Cơ là giống Tiên, thủ lĩnh miền cao, miền núi hoàn toàn phù hợp với ghi chép trong thư tịch về các thành phần Lạc Việt, Âu Việt, cũng phù hợp với các hình khắc trên mặt trống đồng: Loài chim ở nước và loài hươu ở núi. Đó chính là hai bộ phận tộc người trên đất nước ta trước đây. Rõ ràng ở đây không có con chim Lạc nào cả!

Từ LẠC để ghi âm từ NƯỚC cũng tương tự như từ Hùng để ghi âm từ Cun, Khun [thủ lĩnh bộ lạc] trong ngôn ngữ Việt cổ. Chúng tôi cho rằng, một số nhà nghiên cứu đang tìm cách phân tích, chiết tự chữ Hán để tìm hiểu nghĩa của những từ Âu, Lạc, Văn Lang, Việt Thường… chỉ là một việc làm vô ích. Bởi vì, những từ đó đơn giản chỉ là những chữ Hán để ghi âm những từ Việt cổ tương tự như LẠC = NÁC mà thôi. Việc cần thiết khi nghiên cứu thời kỳ đầu dựng nước là phải khôi phục lại âm gốc những từ Việt cổ bị Hán hóa đó.

[Nguồn: Phan Duy Kha, Lịch sử và sự ngộ nhận, Nxb Từ điển Bách khoa và Trung tâm Văn hóa Tràng An liên kết xuất bản, Hà Nội, 2008].

CHIM LẠC LÀ CHIM GÌ?

Khuyết danh

Câu trả lời đúng nhất cho câu hỏi “Chim Lạc là chim gì?” chính là câu trả lời sau đây: “Chim Lạc là con chim trên mặt trống đồng nước ta”.

Câu hỏi sau đây mới là câu khó: Con chim nguyên mẫu của Chim Lạc là chim gì?

Tổ tiên chúng ta là con Rồng cháu Tiên. Rồng là con giao long, tức là con thuồng luồng, tức là con cá sấu. Con rồng trên mặt trống đồng Hòa Bình và trống đồng Phú Xuyên vẫn là con cá sấu cách điệu bò lổm ngổm. Đến Lý – Trần vẫn còn phảng phất con cá sấu. Qua đời Lê thì râu ria vẩy viếc như cá chép, bây giờ trong Hoàng Thành vẫn còn mấy con đẹp ngất ngây, chỉ tội là rồng lai tàu. Đến thời Nguyễn thì chắc là rồng rởm, đếch biết ở đâu ra. Duy có chính ông Gia Long là rồng xịn, nếu như không nói là cực xịn.

Con cá sấu chắc sống đâu đó ở đồng bằng bắc bộ, nơi các cửa sông và đầm lầy. Cũng có đầy ở chỗ sông Hồng uốn khúc mà sau này nhà Lý dời đô về.

Thuở vua Hùng rời núi xuống trung du rồi lại gần các lưu vực, con cá sấu – thuồng luồng hẳn vẫn còn nhiều lắm nên tục xăm mình không phải là thời trang anh chị mà là trang phục bắt buộc để xuống sông. Vậy nên con Chim Lạc – dòng dõi nhà Tiên, cũng mới chỉ hình thành cũng tầm tầm thời đó. Hình thành qua tín ngưỡng và truyền kỳ. Từ con sấu nâng cấp thành con Rồng. Từ vua Hùng lộn xa quá thời Thục Phán để lờ mờ thành Lạc Long Quân [đúng ra phải là Âu Cơ do phóng chiếu ngược của tiềm thức kẻ thua cuộc]. Còn đất mẹ, mẫu hệ, lộn về quá khứ mơ hồ thành Âu Cơ dòng dõi nhà tiên. Nông nghiệp và thời tiết, mẫu hệ và lực lượng sản xuất, đất mẹ và mặt trời đã gây ra sự lộn xộn âm dương khi đất mẹ có ông ngoại là mặt trăng phải thờ thần mặt trời [vai đức ông chồng tỏa nắng gieo mầm sống trên đất], mới có sự ẩm ương trong ngôn ngữ lúc gọi ông trăng lúc gọi chị hằng. Ông Trăng mới là chuẩn vì ông là chồng của bà Trời.

Cả hai vật tổ đều đẻ trứng nên mới thành truyền thuyết Âu Cơ Lạc Long Quân đẻ bọc trăm trứng. Khả năng bà Âu Cơ và ông Lạc Long Quân là bịa hoàn toàn, chỉ đến vua Hùng mới có thật.

Vật tổ là con Giao Long – Cá Sấu chắc mới xuất hiện sau này khi vua Hùng và một số bộ tộc anh em đã xuống đồng bằng. Cho nên giống nòi do vua Hùng đẻ ra mới là con Rồng. Còn vật tổ là con Chim Lạc hẳn đã theo đoàn người di cư từ phương nam dọc theo dãy Trường Sơn trong suốt hành trình có lẽ kéo dài hàng trăm năm. Cho nên giống nòi mới lùi xa một thế hệ nữa và gọi là Cháu Tiên. Con chim nguyên mẫu của Chim Lạc trên mặt trống đồng, ắt phải là một con chim gần gũi và gắn bó với tổ tiên của vua Hùng trong những năm dài du canh du cư từ Nam ra Bắc, từ núi xuống đồng bằng. Cái sự di cư để bảo tồn giống nòi ấy nó ăn sâu vào trong tiềm thức để rồi sau này có hàng triệu người từ bắc vào nam năm 1954, hay hàng trăm ngàn người từ đất này bỏ nước mà đi qua tận bên kia thái bình dương. Không phải là theo Chúa vào Nam, cũng không phải khổ quá không chịu được mà cột điện cũng phải đi. Mà là bản năng di cư để bảo tồn nòi giống nó thúc đẩy. Ai đã từng đi tàu đánh cá bé như cái lá tre trên mặt biển mênh mông mới có thể hiểu được đấy chính là bản năng. Còn không, thì chỉ vài người ra đi như Papillon người tù vượt ngục, chứ không thể nào ra đi cả ngàn cả vạn con người.

Trên hình trống đồng Hòa Bình và Phú Xuyên, Chim Lạc có hai loại đứng và bay. Con Chim Lạc đứng thì rất giống con Cốc [Cò, Vạc, Bồ Nông] là mấy con chim lội nước mò tôm bắt cá. Con Chim Lạc bay thì giống rất nhiều con chim khác mà xem kỹ thì chẳng giống con gì. Vậy nên giờ người ta cũng không biết con chim Lạc bản gốc là con chim gì nữa. Đã có lúc tôi đoán Chim Lạc cùng loài với chim Ch’rao ở Tây Nguyên. Nhưng sau này nghĩ lại con Chim Lạc mỏ dài và to thế mà hót thì người nghe toác tai, không thể nào tổ tiên của vua Hùng thờ làm vật tổ được [còn con chim Ch’rao thì nó lại hót mới đau chứ].

Chim Lạc bay có những đặc điểm sau đây:

– Mỏ rất dài và to.

– Đầu có mào hoặc lông gáy xù lên.

– Đuôi cánh én rất to.

– Chân. Có hình trên trống không thấy chân đâu. Có hình thì có chân đang duỗi ra và ngắn hơn đuôi. [Hình không có chân là vì nhìn từ dưới lên chân duỗi ra ngắn hơn đuôi và ẩn vào đuôi].

– Kích cỡ: không rõ. Có thể bé như con sáo, có thể to như đại bàng.

– Sống theo đàn hay một mình: Cũng không rõ. Trên trống đồng thì rõ ràng là một đàn chim Lạc nối đuôi nhau bay vòng quanh mặt trời. Nhưng rất có thể chỉ là một con được cách điệu.

– Có di cư hay không: Không rõ nốt. Nhưng có vẻ như là có bay về tổ dưới ánh trời chiều [ngược chiều kim đồng hồ].

Cũng giống như ngày Giỗ Tổ hay nguồn gốc của tổ tiên chúng ta, có rất nhiều thuyết giải thích Chim Lạc gốc là con chim gì nhưng tựu trung chỉ chia làm hai nhóm: nhóm Con Cò và nhóm Con Cắt.

1. Thuyết Con Cò

Thuyết phổ biến nhất thì cho rằng Chim Lạc là con… Cò với giải thích về hình dáng của Chim Lạc rất giống Cò, Vạc và đặc biệt là giống con Hạc trong Văn Miếu. Ngoài hình dáng, thuyết này dựa vào việc con cò với nông nghiệp với… vua Hùng rất là gắn bó với nhau ở đồng bằng bắc bộ nên dần dần đuợc coi là vật tổ. Mặc dù thuyết này có nhiều nhóm con, nhóm thì cho rằng Chim Lạc là con Cò, nhóm thì bảo con Bồ Nông, nhóm thì bảo là con Vạc. Đại khái đều là họ nhà cò lội nước mò tôm bắt cá, chả liên quan gì đến vua Hùng cả.

Thuyết này có hai điểm sai lớn

– Thứ nhất là vật tổ Chim Lạc chắc chắn là có trước khi vua Hùng xuống đồng bằng và làm lúa nước [trước đó có thể làm lúa nếp lúa nương rồi] cho nên con Cò là con đến sau và đi vào dân ca, chứ không thể nào đi lên mặt trống đồng được.

– Thứ nhì [cái này mới là sai chết người]: con Cò khi bay, chân nó duỗi ra dài hơn đuôi nhiều. Tức là con Cò Đứng và con Chim Lạc đứng nhìn hao hao giống nhau. Nhưng con Cò bay thì cái chân nó duỗi dài ra khác hẳn con Chim Lạc bay

Và một điểm sai nhỏ

– Trong bộ Cò/Hạc thực ra chỉ có con Diệc là có cái bờm tóc ở gáy, các con khác nhẵn thín. Ngoài ra bộ Bồ Nông thì chân còn có màng.

[Mọi người có thể tìm tài liệu, ảnh về con Cò, Vạc, Bồ Nông, phân bộ khoa học [pháp danh] là Ciconiiformes]

2. Thuyết Con Cắt

Thuyết phổ biến thứ nhì là cho rằng Chim Lạc là bộ chim săn mồi [chim Ưng, chim Cắt, chim Ó biển]. Tuy nhiên các con chim Cắt, Ưng, Đại bàng đều có mỏ khoằm và ngắn. Sai hẳn so với cái mỏ dài ngoằng của Chim Lạc.

Trong thuyết này còn có ông đi tìm thấy con Chim Lạc của tổ tiên ta ở… trong Văn Miếu thờ Khổng Tử.

3. Thế con Chim Lạc giống con gì nhất?

Với các đặc điểm trên trống đồng [trừ kích thước] thì Chim Lạc giống con chim … Gõ Kiến [Woodpecker] nhất. Nghe thì buồn cười, nhưng con Chim Lạc cực kỳ giống một loài Gõ Kiến lưng đỏ và có sừng mào tên là Ivory-billed Woodpecker. Nhưng con này sống ở Hoa Kỳ và Cuba.

Con thứ nhì giống Chim Lạc là con Gõ Kiến Lưng Lửa tên là Greater Flameback sống ở rừng rậm Đông Nam Á.

Con Gõ Kiến có loài sống cô độc, có loài sống theo đàn, cũng có loài di cư. Chúng cũng có tổ và chiều chiều bay về sau một ngày kiếm mồi ăn. Cách chúng dùng mỏ có lẽ đã gợi cho tổ tiên của vua Hùng cách làm rìu để đi săn và dùng giáo nhọn để chọc lỗ gieo hạt; nên hình người trên trống đồng hoặc là cầm giáo có mũi chĩa xuống, hoặc là cầm rìu lưỡi dài như mỏ chim gõ kiến.

Vậy là Gõ Kiến giống Chim Lạc nhất. Nhưng Chim Lạc có phải là Gõ Kiến không thì đúng là bó tay. Nếu đúng thì cũng rất hay bởi nó cho thấy tổ tiên chúng ta là dân sơn cước chăm chỉ làm nương rẫy hơn là săn bắn thú rừng.

Có ai tự hỏi cái tên Gõ Kiến có từ bao giờ không? Chắc chắn tên này có khi chúng ta biết rằng con chim Gõ Kiến nó dùng mỏ và lưỡi để bắt kiến. Khi nào chúng ta biết việc này? À, có khi rất gần đây. Thậm chí cực kỳ gần, sau khi người Pháp đến Đông Dương nữa kìa.

Còn có ai tự hỏi về cái khăn mỏ rìu không? Khăn mỏ rìu là chỉ hình thức chít khăn đội đầu của người nông dân đi làm đồng, xa hơn nữa là của người tiều phu, và xa hơn nữa là của những người thợ săn du cư. Cái thắt nút và “mỏ rìu” rũ xuống có giống đầu và mỏ con Chim Lạc không? Quá giống. Tại sao “rìu” là một từ cổ thuần Việt lại dính đến dụng cụ lao động [lưỡi rìu] và khăn chít đầu vừa là để tóc dài không xõa ra khi đi rừng, vừa là để che nắng khi làm ruộng. Hẳn trước đó tổ tiên chúng ta thấy trong thiên nhiên một loài chim có cái mỏ như vậy rồi từ đó gọi “chim rìu” hằng ngày bổ củi [bắt kiến], rồi đến “lưỡi rìu” bằng đá bằng đồng, rồi đến “khăn mỏ rìu” chít ngang tai. Hay Chim Lạc là Chim Rìu. Còn Chim Rìu biết đâu là chim Gõ Kiến ???

Có nhiều người nói rằng Chim Lạc là hình ảnh lúa nước đồng bằng Bắc Bộ Cò Lả bay ra bay vô. Cái hồi đúc trống đồng, làm gì đã có đồng bằng ruộng lúa nước đủ rộng để chim cò bay ra bay vào hả các ông? Lúc đó ruộng của Vua Hùng may ra bằng cái ruộng lúa nương trên miền núi bây giờ. Vả lại con Chim Lạc nó hình thành từ quá khứ của vua Hùng, thì mới đủ tư cách lên mặt trống rồi lượn quanh mặt trời hoành tráng vậy chứ?