Loại tiết cho trẻ làm quen với tác phẩm văn học

PHƯƠNG PHÁP HƯỚNG DẪN TRẺ LÀM QUEN VỚI TÁC PHẨM VĂN HỌC GIÁO TRÌNH PHƯƠNG PHÁP HƯỚNG DẪN TRẺ LÀM QUEN VỚI TÁC PHẨM VĂN HỌC (Được thẩm định tại Hội đồng khoa học theo Quyết định số 170A mgày 20 tháng 5 năm 2006 của Trường Cao đẳng Sư phạm Mẫu giáo Trung ương 3 – Trung tâm Ứng dụng) Tác giả: ThS. Ngô Thị Thái Sơn VỚI BẠN ĐỌC Bạn đang có trong tay một trong số 18 giáo trình và tuyển tập của bộ tài liệu đào tạo giáo viên mầm non do tập thể giảng viên Khoa Sư phạm Mầm non trường Trường Cao đẳng Sư phạm Mẫu giáo Trung ương 3 biên soạn. Giáo trình "Phương pháp hướng dẫn trẻ làm quen với tác phẩm văn học ở trường mầm non" chứa đựng không chỉ những thông tin cập nhật về cơ sở và cách thức vận dụng các phương pháp và hình thức tổ chức cho trẻ làm quen với văn học còn còn cả những hoạt động để giúp bạn từng bước tự mình nắm bắt nội dung bài học. Giáo trình gồm hai phần với tổng số 10 bài học. Mỗi bài học là một đơn vị trọn vẹn, được bắt đầu bằng những nhục tiêu cần đạt. Bạn có thể căn cứ những mục tiêu bài học để tự mình đánh giá kết quả học tập của bản thân sau mỗi bài. Mục THỰC HÀNH là hoạt động dành cho bạn. Những bài tập nhỏ sẽ giúp bạn tích cực đồng hành cùng tác giả, từng bước đi tới nhục tiêu bài học. Trong mục TÌM ĐỌC là những tài liệu rất cần cho bạn Hãy đừng bỏ qua tài liệu nào trước khi chuyển qua phần sau cùng của bài. Ở hầu hết các bài, trong mục CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP, ngoài câu hỏi nâng cao là bài tập với yêu cầu lập dàn ý. Khi thực hiện bài tập này, bạn cố gắng nhớ lại bài học. Thực hiện đúng, không chỉ giúp bạn nắm chắc bài học mà còn tạo cơ hội để bạn tự rèn miện tự nhớ và nâng dần khả năng khái quát hoá. Nếu có thể, bạn đừng ngần ngại làm cho sơ đồ thêm chi tiết. Chúng tôi rất vui ngừng nhận được những ý kiến xây dựng của bạn. Xin chân thành cảm ơn và chúc bạn thành công! TÁC GIẢ MỤC TIÊU CHUNG Khi làm việc với tài liệu này, người học sẽ nắm được những kiến thức và kĩ năng về phương pháp hướng dẫn trẻ làm quen với TPVH trong trường MN. Cụ thể là: 1. Hiểu được vai trò của văn học và nhiệm vụ của việc cho trẻ làm quen với TPVH và kịch ở trường MN. 2. Hiểu được những tri thức khoa học về đặc điểm cảm thụ văn hóc và khả năng sáng tạo của trẻ trong quá trình làm quen với TPVH. 3. Trình bày và vận dụng được những tri thức khoa học về hình thức, phương pháp, biện pháp tổ chức môi trường và tổ chức các dạng hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH ở trường MN. 4. Lựa chọn, phối hợp, lồng ghép các hoạt động thích hợp cho trẻ trong quá trình tổ chức cho trẻ làm quen với văn học. 5. Lập được kế hoạch tổ chức và thiết kế môi trường giáo dục cho trẻ làm quen TPVH đảm bảo tính thẩm mĩ, khích lệ và tạo điều kiện để trẻ nâng cao khả năng cảm thụ và khả năng tham gia vào quá trình khám phá, thể nghiệm về TPVH ở trường MN. 6. Tự trau dồi năng lực cảm thụ văn học và khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ truyền cảm. 7. Có năng lực quan sát, phân tích và đánh giá trẻ trong quá trình làm quen với TPVH. Từ đó, có thể vận dụng, đề ra kế hoạch và phương pháp để xử lí nhằm dạt được yêu cầu kích thích tính tích cực và nâng cao khả năng cảm thụ văn học, khả năng sử dụng ngôn ngữ văn học trong các hoạt động (giao tiếp, kể chuyện...) cho trẻ MN. 8. Hình thành và phát triển lòng say mê, ham thích học hỏi, tìm tòi khám phá cái mới trong học tập để nắm vững và vận dụng được các hình thức, phương pháp, biện pháp tổ chức môi trường và quá trình cho trẻ MN làm quen với văn học. Tin tưởng vào sự thành công của bản thân trong học tập và nghề nghiệp. NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT CSGD: chăm sóc giáo dục NXBGD: nhà xuất bản Giáo dục MGB: mẫu giáo bé MGN: mẫu giáo nhỡ MGL: mẫu giáo lớn MN: mầm non TPVH: tác phẩm văn học HĐC: hoạt động chung HĐG: hoạt động góc Phần 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG Phần này gồm các bài trình bày về những vấn đề cơ sở của việc đề ra các phương pháp và hình thức tổ chức cho trẻ làm quen với TPVH ở trường MN. Vì thế nghiên cứu các bài ở phần này, bạn sẽ: 1. Hiểu được vai trò cửa văn học và nhiệm vụ của việc cho trẻ làm quen với TPVH ở trường MN. 2. Hiểu được những tri thức khoa học về đặc điểm cảm thụ văn học và khả năng sáng tạo của trẻ trong quá trình làm quen với TPVH. 3. Trình bày được những tri thức khoa học về các phương pháp và hình thức tổ chức cho trẻ làm quen vô TPVH ở trường MN. Bài 1: Ý NGHĨA CỦA VĂN HỌC TRONG VIỆC GIÁO DỤC TRẺ NHIỆM VỤ CỦA VIỆC TỔ CHỨC CHO TRẺ LÀM QUEN VỚI TPVH “Chắc chắn tôi không thể nào truyền đạt lại cho được thật đầy đủ và rõ ràng nỗi kinh ngạc của tôi lớn lao như thế nào, khi tôi cảm thấy rằng hầu như mỗi quyển sách mở ra trước mắt tôi cánh cửa nhìn vào một thế giới lạ kì, chưa từng biết, kể cho tôi nghe về những con người, những tình cảm, những suy nghĩ và những mối quan hệ mà xưa nay tôi chưa từng thấy, từng hay.” (A.M. Gorki, "Tôi đã học như thế nào?") Văn học với sức hấp dẫn hì lạ mà A.M Gorhi nói tới trên đây sẽ mang lại lợi ích gì cho trẻ thơ; Nhiệm vụ của việc tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH ở trường MN là gì? Bài này sẽ giúp bạn: 1. Trình bày và lấy được ví dụ ninh hoạ về vai trò của văn học trong sự phát triển toàn diện của trẻ. 2. Trình bày và giải thích được các nhiệm vụ cơ bản của việc tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH ở trường MN. Ý NGHĨA CỦA VĂN HỌC TRONG VIỆC GIÁO DỤC TRẺ THỰC HÀNH Từ những kiến thức về đặc điểm tâm lý của trẻ MN và kiến thức văn học đã biết của bản thân, theo bạn, văn học có thể mang lại cho trẻ thơ những lợi ích gì? Văn học là món ăn tinh thần không thể thiếu của trẻ thơ Mỗi TPVH: với nội dung lí thú cùng những hình tượng nghệ thuật trong sáng, luôn có sức lôi cuốn sự chú ý, đem lại niềm vui thích cho trẻ nhỏ, đồng thời cũng mang lại những tác dụng giáo dục lớn lao. Vì thế, từ lâu, văn học được xem như là một trong những phương tiện giáo dục trẻ phát triển toàn diện về nhận thức, đạo đức và thẩm mĩ. Văn học góp phần giáo dục nhận thức cho trẻ Văn học là tấm gương phản ánh muôn mặt hiện thực cuộc sống. Cuộc sống ấy bao gồm cả thế giới tự nhiên và xã hội. Những chuyện kể, truyện dân gian, những bài thơ hiện thực vừa sức là một trong các hình thức nhận thức thế giới của trẻ, giúp trẻ mở rộng sự hiểu biết về thế giới xung quanh. Ở tuổi nhà trẻ, thông qua việc làm quen với các tác phẩm có nội dung đơn giản, gần gũi, trẻ nhỏ sẽ được cung cấp một số kiến thức đơn giản về thiên nhiên và sinh hoạt xã hội xung quanh, củng cố và tổng hợp những kiến thức của các bài học khác. Từ đó, vốn hiểu biết và vốn từ của trẻ ngày càng được phong phú và chính xác hơn. Ví dụ: trứng vịt thì nở ra vịt con ("Quả trứng"), lửa thì ấm áp ("Thồ ngoan), trái thị thì có mùi thơm ("Quả thị"), Vịt thì biết bên, gà thì dùng chân bới được đất ("Đôi bạn khô"), chim thì có cánh và bay trên trái, cá thể bơi dưới tước (chim và cá), gà thì ăn thóc (thơ "Con gà") hoa cà thì có màu tim tím, hoa huệ có màu trắng ("Hoa nở")... Ở tuổi mẫu giáo, ý nghĩa của việc mở rộng sự hiểu biết cho trẻ về văn học ở mỗi lĩnh vực bao gồm việc trang bị một số kiến thức như sau: Về tự nhiên: Các tác phẩm viết về đề tài này đã thông qua các hình tượng nghệ thuật có khi là nhỏ bé, ngộ nghĩnh, có lúc là kì ảo, bất ngờ để giúp trẻ: + Làm quen và có được những hiểu biết ban đầu một cách khoa học, chính xác theo quan niệm duy vật biện chứng về các hiện tượng thiên nhiên, về đặc điểm thời tiết và các mùa trong năm. + Cung cấp, củng cố, mở rộng sự hiểu biết về tên gọi, đặc điểm màu sắc, hình dáng, đặc điểm thức ăn, môi trường sống và quá trình sinh trưởng của các loài cây và con trong thế giới động vật và thực vật. THỰC HÀNH Bạn hãy kể tên các TPVH viết về đề tài thiên nhiên về súc vật và cỏ cây có trong chương trình Chăm sóc - giáo dục trẻ từ 3 đến 6 tuổi mà bạn biết và xác định ý nghĩa của chúng trong việc mở rộng sự hiểu biết cho trẻ về thế giới thiên nhiên? Về xã hội: Thần thoại và truyền thuyết cùng các bài đồng dao dân gian, với những những hình tượng bay bổng, kì vĩ sẽ đem lại cho trẻ sự hiểu biết về cuộc sống lao động và đấu tranh chống thiên nhiên, chống ngoại xâm, cùng các phong tục, tập quán của cha ông ta từ xa xưa. Truyện đồng thoại, truyện ngắn và các bài thơ viết về đề tài sinh hoạt xã hội sẽ cung cấp những hiểu biết về các chuẩn mực đạo đức của con người và hiện thực cuộc sống sôi động đang diễn ra trong xã hội của chúng ta. THỰC HÀNH Bạn hãy thử nêu ý nghĩa của việc mở rộng sự hiểu biết cho trẻ về xã hội qua các truyện "Thánh Gióng", "Sơn Tinh Thuỷ Tinh, "Sự tích bánh chưng bánh dày", "Bác Gấu Đen và hai chú Thỏ", "Chú Dê Đen"... (Chương trình CSGD từ từ 3 đến 6 tuổi) Về ngôn ngữ và các quá trình tâm lí Có thể nói rằng, việc cho trẻ làm quen với TPVH ở trường MN mang lại ý nghĩa lớn lao trong việc góp phần phát triển năng lực nhận thức cho trẻ. Bởi vì, quá trình này góp phần phát triển ngôn ngữ và phát triển các quá trình tâm lí của trẻ. Văn học dùng ngôn ngữ làm chất liệu để xây dựng các hình tượng nghệ thuật phản ánh hiện thực của cuộc sống. Trẻ nhỏ do chưa biết chữ nên việc tiếp nhận TPVH phải thông qua người lớn. Khi nghe đọc, kể TPVH, trẻ cần phải tưởng tượng tái tạo các hình ảnh được ngôn ngữ thể hiện, phải sắp xếp, phân tích các hình ảnh đã tường tượng ra để hiểu và đánh giá đúng về các hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm. Vì thế, có thể nói rằng, quá trình tiếp nhận, lĩnh hội giá trị của TPVH sẽ tạo điều kiện cho trẻ có cơ hội phát triển khả năng chú ý, xúc cảm tướng tượng, tư duy, trí nhớ. Trong quá trình này, trẻ cũng được phát triển khả năng nghe, nói và phát triển vốn từ cả về số lượng và chất lượng. Đồng thời, trẻ cũng học được nhiều mẫu câu, nhiều cách diễn đạt súc tích, mạch lạc. Các nhà giáo dục từ lâu đã khẳng định rằng, ngôn ngữ nghệ thuật có ảnh hướng lớn lao đến sự phát triển ngôn ngữ (bao gồm cả phát âm, ngữ pháp và vốn từ) của trẻ. Văn học có vai trò quan trọng trong việc góp phần mở rộng sự hiểu biết về thế giới xung quanh, đồng thời góp phần phát triển năng lực nhận thức cho trẻ. Văn học góp phần giáo dục đạo đức cho trẻ TPVH luôn mở ra trước mắt trẻ một thế giới tâm hồn phong phú, khơi gợi và kích thích trẻ đến với những đặc tính riêng biệt của nhân cách và bước vào thế giới nội tâm của các nhân vật. Chính trong quá trình làm quen với các TPVH, trẻ sẽ làm quen và học cách biết đồng cảm với các nhân vật trong mỗi tác phẩm, đồng thời, bắt đầu chú ý tới thái độ, linh cảm của những người gần gũi xung quanh. Đây chính là cơ sở để dần hình thành những xúc cảm, tình cảm lành mạnh ở trẻ. "Thực tế đã chỉ ra rằng, những đứa trẻ được giáo dục dựa trên những tấm gương thông qua những hình tượng nhân vật văn học điển hình, mẫu mực về tính nhân văn thì trong các câu chuyện của mình, trẻ luôn thể hiện mình là người công bằng, hay bảo vệ những người bị xúc phạm, yếu đuối và lên án những kẻ độc ác. " Việc cho trẻ làm quen với văn học thường được bắt đầu bằng cách hướng dẫn trẻ làm quen với các TPVH dân gian, như ca dao, tục ngữ, các truyện thần thoại và cổ tích... Sau đó là những truyện ngắn, những bài thơ phù hợp, gần gũi với trẻ. Các TPVH dân gian mang đến cho trẻ nhỏ những bài học gì? Thần thoại, thể loại văn học ra đời sớm nhất của con người, với những hình tượng kì vĩ, bay bổng, giàu tính thẩm mĩ, cùng các vị thần và bán thần sẽ góp phần chắp cánh cho trí tưởng tượng và nuôi dưỡng ước mơ của trẻ. Truyền thuyết, với những nhân vật lịch sử trong đấu tranh của dân tộc chống giặc ngoại xâm, là một trong những phương tiện giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, lòng biết ơn, cảm phục của trẻ nhỏ với các anh hùng có công trong công cuộc giữ gìn và bảo vệ Tổ quốc. Truyện cổ tích dân gian, với lối kết thúc có hậu cùng những nhân vật chính diện luôn chăm chỉ lao động, giàu lòng dũng cảm, luôn bảo vệ những người bất hạnh, nghèo khổ, và với nội dung tư tưởng sâu sắc, sẽ mang lại cho trẻ nhỏ những bài học về lòng nhân hậu, về tình bạn chân thành, lòng dũng cảm và sự lạc quan. Những nội dung này sẽ góp phần hình thành ở trẻ thái độ biết chia sẻ, cảm thông, đồng tình, yêu mến cái thiện, lên án và phản đối sự bất công. Ca dao dân gian luôn ngợi ca lao động và cảnh đẹp của quê hương đất nước, ngợi ca tình cảm yêu thương, gắn bó của mọi người trong gia đình và cộng đồng sẽ mang lại cho trẻ những bài học đầu tiên, cần thiết về tình yêu quê hương, tình yêu lao động, tình yêu cha mẹ, ông bà và những người thân. Qua bao nhiêu thế kỉ, truyện kể và thơ ca dân gian đã khéo léo và tình cảm giúp cho trẻ nhỏ gần gũi với vốn văn hoá cao quý của dân tộc. THỰC HÀNH Bạn hãy nêu một TPVH dân gian Việt Nam có thể kể cho trẻ nghe mà bạn yêu thích. Theo bạn tác phẩn đó mang lại ý nghĩa gì về việc giáo dục đạo đức cho trẻ nhỏ? Các TPVH viết dành cho trẻ em mang lại ý nghĩa gì? Các bài thơ, câu chuyện viết về đề tài sinh hoạt, về người thật việc thật, về lãnh tụ... luôn thể hiện những mong muốn chân thành của các nhà văn, nhà thơ đối với trẻ. Họ mong sao cho trẻ nhỏ lớn lên sẽ là những người khoẻ mạnh, có những phẩm chất tốt đẹp của con người mới theo năm điều Bác dạy, biết yêu kính và nhớ ơn các anh hùng và lãnh tụ của dân tộc. Các tác phẩm viết về súc vật, cỏ cây mang lại cho trẻ những bài học về tình yêu và thái độ biết chăm sóc, bảo vệ thiên nhiên cùng súc vật, cỏ cây trong thế giới xung quanh. Có thể nói rằng, "...TPVH thiếu nhi giúp trẻ xác lập một thái độ đối với các hiện tượng của cuộc đời xung quanh, đối với các hành vi của con người và giúp cho việc giáo dục những cơ sở về đạo đức cộng sản chủ nghĩa. (V.V Septsenko - "Đọc và kể chuyện văn học ở vườn trẻ") Cùng với ý nghĩa to lớn trong việc hình thành ở trẻ những phẩm chất tốt đẹp, cần có của mỗi con người, việc tiếp nhận TPVH còn giúp trẻ cảm nhận được vẻ đẹp ngân vang về âm thanh và ý nghĩa của từ, của câu trong ngôn ngữ dân tộc. Từ đó góp phần hình thành ở trẻ tình cảm yêu mến, trân trọng và giữ gìn tiếng Việt. Vì thế, cần giáo dục lòng yêu ngôn ngữ nghệ thuật cho trẻ nhỏ từ tuổi ấu thơ. Đây chính là cơ sở giúp trẻ giữ mãi tình yêu đối với văn học nước nhà. Nhiều nhà giáo dục MN đã nhận định rằng, tình yêu thiên nhiên vốn là khởi điểm của lòng yêu nước, còn tình yêu tiếng mẹ đẻ sẽ có vai trò to lớn trong việc giáo dục tình yêu Tổ quốc cho trẻ. Bằng tiếng nói riêng của mình, văn học tác động vào trái tim giàu tình cảm của trẻ thơ một cách nhẹ nhàng, tự nhiên nhưng sâu sắc để rồi dạy trẻ bao điều hay và lẽ phải. Đó chính là những bài học đầu tiên về đạo đức nhưng cơ bản, cần có ở mỗi con người trong suốt cuộc đời. Văn học góp phần giáo dục thẩm mĩ cho trẻ Văn học ảnh hưởng to lớn đến việc giáo dục thẩm mĩ cho trẻ. Trước hết, thông qua việc làm quen với các TPVH, trẻ cảm nhận được vẻ đẹp ngân vang cả về âm thanh và ngữ nghĩa của ngôn ngữ văn học, cảm nhận được vẻ đẹp trong các những hình tượng nghệ thuật tươi sáng, trong những vần thơ giàu nhạc điệu và chuẩn xác, biểu cảm. Từ đó, trẻ cảm nhận được vẻ đẹp của cuộc sống, của thiên nhiên và hành vi ứng xử của con người trong giao tiếp trong cuộc sống nói chung. Đồng thời văn học cũng giúp trẻ nhận ra được và phê phán, tránh xa những điều chưa hay, chưa đẹp trong tình cảm, trong cách cư xử hằng ngày của con người. Có thể bắt gặp hàng loạt những bài thơ, câu chuyện có trong chương trình truyện - thơ như "Hoa kết trái", "Trăng ơi... từ đâu đến", "Trăng sáng", "Bác Gấu đen và hai chú Thỏ", "Củ cải trắng"... tạo được sức hấp dẫn và lôi cuốn trẻ bởi những hình ảnh trong sáng, từ ngữ giàu âm thanh và nhịp điệu, bởi những hình tượng nhân vật vừa quen thuộc vừa lạ lẫm. Và rồi từ đó, bằng chính trái tim mình, trẻ sẽ tiếp nhận vẻ đẹp của sự phong phú về tên gọi và màu sắc của các loại hoa trong thiên nhiên, vẻ đẹp của ánh trăng, vẻ đẹp của lòng tết và sự vị tha, của sự quan tâm và thái độ ân cần biết chia sẻ và sẵn sàng giúp đỡ người khác khi khó khăn, hoạn nạn... Khẳng định ý nghĩa giáo dục thẩm mĩ của văn học, A.B. Zapadogiet, nhà tâm lí học trẻ em (người Nga) đã viết: "ý nghĩa to lớn của giáo dục thẩm mĩ hợp lí thông qua việc cho trẻ làm quen với văn học không chỉ ở chỗ nó hình thành ở trẻ kiến thức, kĩ năng hoặc quá trình tâm lí riêng lẻ mà ở chỗ nó thay đổi thái độ của trẻ đối với hiện thực khách quan, tác động đến sự hình thành các động cơ hoạt động cao hơn. " Văn học là phương tiện giao tiếp, giải trí và liệu pháp y tế Nội dung của các TPVH được làm quen cùng nhưng cảm xúc dâng trào về các hình tượng nhân vật trong tác phẩm có tác dụng giải toả những khó chịu, buồn bực trước đó, đồng thời thúc đẩy trẻ có nhu cầu chia sẻ, trò chuyện cùng cô và bạn bè. Vì thế, có thể nói rằng, văn học là phương tiện giao tiếp, giải trí và liệu pháp y tế của trẻ. THỰC HÀNH Bạn hãy trao đổi và chia sẻ cách hiểu của bạn về các ý nghĩa này một cách cụ thể với các bạn trong lớp. Lấy ví dụ minh hoạ nề các ý nghĩa đó. Văn học không đem lại những kiến thúc cụ thể, chính xác như các môn khoa học cơ bản. Thông qua các hình tượng nghệ thuật được xây dựng bằng ngôn ngữ, văn học góp phần mở rộng sự hiểu biết của trẻ về thế giới xung quanh, giúp trẻ cảm nhận được vẻ đẹp của ngôn ngữ, cảm nhận cái đẹp của thiên nhiên và hành vi cư xử của con người. Đồng thời văn học làm phong phú thêm cho biểu tượng về cuộc sống xung quanh, phát triển khả năng tưởng tượng, tư duy, trí nhớ ngôn ngữ của trẻ, từ đó giáo dục trẻ tình yêu thiên nhiên, súc vật cỏ cây và yêu quí tiếng mẹ đẻ. NHIỆM VỤ CỦA VIỆC CHO TRẺ LÀM QUEN VỚI TPVH Truyền cho trẻ cảm xúc và tình yêu văn học Trẻ nhỏ vốn giàu cảm xúc. Văn học, do đặc trưng riêng của mình, đến với con người nói chung và trẻ nhỏ nói riêng bằng con đường tình cảm, bằng sự cảm nhận từ trái tim. Vì thế, việc tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH, nhất thiết phải tạo cho trẻ tâm thế thoải mái, tích cực, tự tin, phải tạo nhiều cơ hội để trẻ bộc lộ cả cảm xúc bên trong lẫn cảm xúc bên ngoài về các hình tượng nghệ thuật có trong tác phẩm. Từ đó, người dạy văn học cần tạo ra ở trẻ một mong muốn được nghe đọc, kể TPVH, được tham gia vào các hoạt động nghệ thuật ở trường mẫu giáo như đóng kịch, kể chuyện, đọc thơ cho cô và các bạn nghe. Đó chính là giáo dục về tình yêu đối với văn học. Giúp trẻ tiếp nhận giá trị nội dung và nghệ thuật của TPVH Văn học phản ánh hiện thực cuộc sống. Vì thế, văn học là một trong những hình thức nhận thức thế giới hấp dẫn của trẻ. Khi cho trẻ làm quen với mỗi TPVH cụ thể, giáo viên cần vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo các phương pháp, biện pháp dạy học để giúp trẻ nắm bắt được các nhân vật cùng những hành động và động cơ hành động của nhân vật được thể hiện trong các câu chuyện, nắm bắt được hình ảnh trung tâm cùng các hình ảnh tiêu biểu trong các bài thơ được làm quen. Thông qua văn học, giáo viên phải giúp trẻ nhận ra những hình thức biểu đạt tinh tế, giàu hình ảnh và sống động của câu, của từ ngữ trong tiếng mẹ đẻ, góp phần mở rộng sự hiểu biết về thế giới xung quanh, bồi dưỡng năng lực nhận thức, giáo dục những phẩm chất đạo đức, ước mơ cao đẹp và tình cảm thẩm mĩ lành mạnh cho trẻ. Hình thành và phát triển khả năng cảm thụ văn học cho trẻ Trong quá trình tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với văn học, chúng ta cần tạo điều kiện để từng bước hình thành và rèn luyện cho trẻ nhỏ khả năng biết rung cảm, khả năng tự cảm nhận và tự lĩnh hội cái hay, cái đẹp, nhất là cái đẹp trong tâm hồn con người trong quá trình trẻ được nghe và tiếp nhận tác phẩm. Nhiệm vụ này gắn liền với yêu cầu mở rộng vốn từ và kinh nghiệm sống cho trẻ, bởi vì, sự phong phú về vốn từ và kinh nghiệm sống là cơ sở để trẻ tưởng tượng tái tạo và tư duy trong quá trình tiếp nhận giá trị của TPVH. “Khi đứa trẻ tự cảm nhận được những ngôn từ thì chính những ngôn từ đó đã giải thích cho đứa trẻ về thiên nhiên mà không cần bất kỳ lối diễn giải nào khác. Những ngôn từ đó cũng sẽ giúp trẻ làm quen với những đặc tính về con người, về thế giới xung quanh, về xã hội mà chúng ta đang sống, về lịch sử cũng như về những thành quả của con người mà không một nhà lịch sử nào có thể ghi chép được.” (K.Đ. Usinxki) Phát triển ngôn ngữ và rèn luyện khả năng sử dụng ngôn ngữ cho trẻ Trong quá trình tham gia vào hoạt động làm quen với văn học, dưới sự dẫn dắt của giáo viên, trẻ sẽ lắng nghe và thảo luận cùng cô và bạn về các hình tượng nghệ thuật có trong tác phẩm và bày tỏ nhưng suy nghĩ của bản thân. Chính trong quá trình này, giáo viên cần chú ý hướng dẫn và hình thành ở trẻ khả năng biết sử dụng ngôn ngữ văn học trong việc bày tỏ cảm xúc và suy nghĩ của cá nhân một cách biểu cảm và mạch lạc, trong việc kể chuyện về các hiện tượng, cảnh vật xung quanh. Hình thành ở trẻ khả năng hoạt động cá nhân và hoạt động tập thể Nhiệm vụ này yêu cầu giáo viên giúp trẻ rèn luyện khả năng hoạt động độc lập (biết tự lựa chọn các phương tiện, đồ dùng và vật liệu để thể hiện cảm nhận của cá nhân về TPVH). Đồng thời cần hình thành ở trẻ kĩ năng phối hợp, hợp tác trong các hoạt động tập thể, hoạt động nhóm (biết thực hiện nhiệm vụ của mình và chia sẻ khó khăn với bạn trong nhóm, biết đánh giá khả năng thể hiện nghệ thuật của bản thân và người khác khi tham gia hoạt động làm quen với TPVH...). Các nhiệm vụ của việc cho trẻ làm quen với TPVH trình bày trên đây có mối quan hệ chặt chẽ. Tạo lập cảm xúc và tình yêu văn học là nội dung của nhiệm vụ đầu tiên, nhưng cũng là kết quả có được của việc thực hiện tết các nhiệm vụ sau. Ngược lại; quá trình giáo dục việc tiếp nhận giá trị nội dung và nghệ thuật của TPVH sẽ đòi hỏi và tạo ra những cơ hội cho trẻ trải nghiệm, thực hành các kĩ năng hoạt động độc lập và phối hợp cùng cô và các bạn, thực hành kĩ năng sử dụng ngôn ngữ..., từ đó hình thành tình yêu với văn học. Văn học là món ăn tinh thần không thể thiếu và là một trong những cách thức nhận biết thế giới hấp dẫn của trẻ thơ. Vì thế, trường MN cần phải tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với văn học. Tuy nhiên, văn học chỉ có thể là món ăn tinh thần và hấp dẫn trẻ khi mỗi giáo viên MN có ý thức rằng, trẻ nhỏ không chỉ cần học thuộc những ngôn từ có trong các TPVH, mà còn cần có cách học chúng, tin tưởng vào lời nói cua giáo viên - người không cho dạy chúng nhiều điều hay, mà còn giúp chúng hiểu được tác phẩm một cách dễ dàng và thoải mái. CÂU HỎI 1. Hãy phân tích một vài TPVH dành cho trẻ MN, và chỉ ra các ý nghĩa cơ bản của tác phẩm đó đối với sự phát triển toàn diện của trẻ về các mặt nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ, phương tiện giao tiếp, giải trí và liệu pháp y tế. 2. Hãy thảo luận cùng các bạn trong nhóm để xác định mối quan hệ giữa các nhiệm vụ của việc tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH. 3. Theo bạn, ngoài các nhiệm vụ trên đây trong tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH, có cần đưa thêm nhiệm vụ nào không? Nếu có, hãy chia sẻ cùng các bạn trong nhóm học tập của bạn. TÌM ĐỌC 1. M.K. Bogoliupxkaia và V.V. Septsenko, "Đọc và kể chuyện văn học ở vườn trẻ", NXB Giáo dục, 1978, trang 3 -15. 2. Nhiều tác giả, "Văn học trẻ em", NXB Kim Đồng, 1986. 3. Ngô Thị Thái Sơn (sưu tầm và giới thiệu), "Những bài viết về văn học dành cho trẻ thơ", Trường CĐSPMGTW3, 2004 - Lưu hành nội bộ. 4. Nguyễn Thu Thuỷ, "Giáo dục trẻ mẫu giáo qua truyện và thơ", NXB Giáo dục, 1986, trang 5 - 13. 5. Nguyễn Ánh Tuyết, "Giáo dục mầm non - những vấn đề lí luận và thực tiễn", Phần V, "Giáo dục thẩm mĩ", NXB Đại học Sư phạm Hà Nội, 2004, trang 233 - 274. Bài 2: ĐẶC ĐIỂM CẢM THỤ VĂN HỌC CỦA TRẺ TRONG HOẠT ĐỘNG LÀM QUEN VỚI TPVH Bài này sẽ giúp bạn: 1. Trình bày được các giai đoạn của quá trình cảm thụ văn học và các yếu tố định hướng đến khả năng cảm thụ văn học của trẻ MN. 2. Trình bày và lấy được ví dụ ninh hoạ về đặc điểm chung và những biểu hiện cảm thụ văn học của trẻ MN. 3. Giải thích được một số nguyên tắc cơ bản cần chú ý của việc vận dụng các phương pháp, biện pháp và cách thức tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với TPVH. 4. Trình bày được cơ sở, mức độ và những biểu hiện sáng tạo của trẻ trong hoạt động làm quen với TPVH. CẢM THỤ VĂN HỌC VÀ CÁC GIAI ĐOẠN CỦA CẢM THỤ VĂN HỌC THỰC HÀNH Chắc chắn bạn đã từng đọc không ít các TPVH và tiếp nhận được điều gì đó từ chính các trang viết ấy. Vậy theo bạn cảm thụ văn học là gì? Cảm thụ văn học là gì? Cảm thụ văn học là một hoạt động có cấu trúc tâm lí phức tạp, bao gồm tưởng tượng, tư duy, xúc cảm và mang tính độc đáo riêng ở từng người. Từ những góc độ khác nhau, có nhiều cách định nghĩa khác nhau về cảm thụ văn học. Ở góc độ tâm lí, cảm thụ văn học là hình ảnh tâm lí được tạo ra bởi cảm xúc bên trong và sự rung cảm của cá nhân con người trước TPVH. Ở góc độ giáo dục, cảm thụ văn học là sự tiếp nhận mang tính chủ quan của cá nhân con người những tác động của TPVH. THỰC HÀNH Bạn hãy gạch chân cụm từ hoài toàn giống nhau trong hai cách định nghĩa trên. Cụm từ đó có gợi cho bạn suy nghĩ gì về đặc điểm của cảm thụ học không? Các giai đoạn của cảm thụ văn học Cảm thụ văn học là quá trình trọn vẹn dựa trên mến quan hệ qua lại giữa hai yếu tố nhận thức và cảm xúc. Nghiên cứu quá trình đọc và cảm thụ văn học của đã giả, nhiều nhà tâm lí cho rằng, quá trình này được cho làm ba giai đoạn: Giai đoạn tri giác trực tiếp TPVH Đây là giai đoạn mà người lớn biết chữ sẽ trực tiếp đọc tác phẩm còn trẻ nhỏ chưa biết chữ sẽ nghe cô giáo hoặc người lớn đọc, kể tác phẩm. Trong giai đoạn này, người lớn cũng như trẻ nhỏ sẽ đặt mình vào vị trí của nhân vật chính diện để dõi theo và hình dung, tái tạo ra các hình ảnh riêng lẻ mà ngôn ngữ của tác phẩm thể hiện. Vì thế, ở giai đoạn này, tưởng tượng giữ vai trò chủ đạo. Gắn liền với mỗi hình ảnh được tưởng tượng sẽ là những xúc cảm tương ứng. Từ đó mà người đọc, người nghe có được những cảm nhận chung nhất về TPVH. Các nhà tâm lí cho rằng, đây chính là giai đoạn độc giả chuyển lời văn thành hình ảnh. THỰC HÀNH Theo bạn, ở giai đoạn 1, trẻ nhỏ sẽ tiếp nhận TPVH thông qua các giác quan nào? Tại sao? Giai đoạn hiểu TPVH Đây là giai đoạn mà độc giả sẽ đánh giá chung về tác phẩm đã đọc (hoặc đã nghe), suy ngẫm về chủ đề tư tưởng của tác phẩm đối với xã hội và đối với bản thân. Vì thế, ở đây tư duy khái quát bằng hình ảnh giữ vai trò chủ đạo. Tuy nhiên, tư duy được dựa trên cơ sở của tình cảm và ngược lại, quá trình tư duy để thấu hiểu tác phẩm sẽ củng cố và làm phong phú hơn, sâu sắc hơn tình cảm của độc giả. Cùng với tri giác trực tiếp (giai đoạn 1) và sự đánh giá tác phẩm (giai đoạn 2) là việc thấu hiểu giá trị thẩm mĩ của ngôn ngữ trong TPVH ở các mức độ khác nhau. Trong giai đoạn 1, đó là sự thấu hiểu ở dạng xúc cảm trực tiếp mang tính đạo đức thẩm mĩ (cảm xúc trước cái tết cái xấu cái đẹp) ở giai đoạn 2, sự thấu hiểu ngôn ngữ của tác phẩm lại ở dạng suy ngẫm trên cơ sở so sánh, phân tích, đối chiếu các sự kiện, đã tưởng tượng được ở giai đoạn 1. Để giúp trẻ tiếp nhận tốt TPVH được làm quen, ở giai đoạn này, giáo viên cần trò chuyện với trẻ bằng một hệ thống câu hỏi có mục đích. THỰC HÀNH Theo báo, vì sao ở giai đoạn này để giúp trẻ tiếp nhận tôi TPVH, giáo viên cẩn trò chuyện với trẻ bằng một hệ thống câu hỏi có mục đích? Tại sao không để trẻ tự tiếp nhận TPVH? Giai đoạn ảnh hưởng của TPVH đến độc giả Ở giai đoạn này, trên cơ sở đã hiểu nội dung của tác phẩm, người đọc, người nghe sẽ tự rút ra kết luận và sự đánh giá chung về giá trị giáo dục của tác phẩm. Với ý nghĩa giáo dục này, những TPVH chân chính luôn tạo ra những biến đổi nhất định trong nhân cách của người thưởng thức. Ở trẻ nhỏ, ảnh hưởng của TPVH thường được thể hiện trong các sản phẩm của hoạt động tạo hình, trong nội dung của trò chơi và trong nội dung câu chuyện trẻ kể lại sau khi được làm quen với TPVH... “Trẻ mẫu giáo yêu thích chuyện kể về những điều tốt ý nghĩa và xúc cảnh về câu chuyện không dứt ngay sau khi được nghe kể thà còn tiếp tục xuất hiện trong các hành động kế tiếp của trẻ như kể lại truyện, chơi và vẽ.” (A.B. Zapadogiet) THỰC HÀNH Hãy nêu vài ba ví dụ cho thấy anh hưởng của TPVH với hành vi của trẻ nhỏ mà bạn biết. ĐẶC ĐIỂM CẢM THỤ VĂN HỌC CỦA TRẺ MN Đặc điểm chung Bạn hãy đọc kì các ví dụ sau đây:  Tại lớp cơm thường (từ 24 đến 36 tháng tuổi), bọn trẻ đang nghe cô giáo đọc bài thơ "Con voi. Tất cả đều tỏ rõ sự thích thú, cười và đưa tay chỉ chỉ hoặc nhịp nhịp theo nhịp câu thơ giống như cô giáo. Thậm chí có bé còn ngả cả người ra sau thành ghế và giậm chân rất mạnh khi thấy cô giáo giậm nhẹ hai chân khi đọc câu thơ "Hai chân sau đi sau”…  Ở một lớp học khác, bọn trẻ (từ 3 đến 4 tuổi đang chăm chú nghe cô giáo kể câu chuyện “Heo con học nói”. Mỗi khi cô kể tới đoạn văn được áp đi lặp lại nhiều lần: "Heo con lại nói: "ụt ịt! ụt ịt tư là bọn thổ lại tỏ ra thích thú nhìn nhau cười vang. Một số bé gái vừa cười vừa lắc đầu qua lại và thậm chí là kẻo cả vạt váy đang mặc đội lên đầu".  Bé Hà (4 tuổi) đang nghe mẹ kể chuyện “Tích Chu”. Suốt đoạn đầu câu chuyện, bé yên lặng và chăm chú. Khi nghe tới đoạn Tích Chu hốt hoảng gọi: "Bà ơi, bà đi đâu? Bà ở lại với cháu, cháu sẽ lấy nước cho bà uống, bà ơi!” thì bé kéo tay mẹ, giữ lại rồi thở dài nét mặt tỏ rõ sự lo lắng rồi hỏi cắt ngang lời kể của mẹ: "Mẹ ơi, bà có về nhà nữa không?”…  Tại lớp học, bọn trẻ (từ 4 đến 5 tuổi) đang chăm chú nghe cô kể chuyện "Thỏ và Nhím. Mỗi khi cô kể tới câu nói của Nhím với Thỏ "Ta đây cơ mà!" là chúng tỏ rõ sự vui sướng, cười và vỗ tay tán thưởng (cho dù cô giáo luôn "tặc lưỡi" yêu cầu trẻ phải im lặng). THỰC HÀNH Những ví dụ trên đây có cho bạn một nhận xét gì về đặc điểm chung trong cảm thụ văn học của trẻ MN không? Cảm thụ văn học của trẻ MN gắn liền với sự phát triển tâm lí và có liên quan mật thiết đến vốn từ và kinh nghiệm sống của trẻ. Vì thế, trẻ càng lớn, khả năng cảm thụ văn học càng tốt hơn. Tuy nhiên, từ những quan sát về biểu hiện của trẻ khi tham gia vào hoạt động làm quen với văn học, các nhà tâm lí ghi nhận được hai đặc điểm chung là: - Trẻ tiếp nhận TPVH một cách hồn nhiên, bộc phát, ngây thơ, không bị ràng buộc bởi lí trí, kinh nghiệm và khuôn mẫu. - Tưởng tượng phát triển mạnh và thường bộc lộ đồng thời cả cảm xúc bên trong lẫn cảm xúc bên ngoài. THỰC HÀNH Từ những đặc điểm chung về cảm thụ văn học của trẻ trên đây, theo bạn, giáo viên có thể yêu cầu trẻ phải ngồi im lặng để chú ý nhìn trà nghe cô trong suốt quá trình tham gia hoạt động khám phá và tiếp nhận TPVH được không. Những biểu hiện bên ngoài nào ở trẻ giúp nhà giáo dục xác định được sự tích cực tiếp nhận văn học khi nghe cô đọc, kể TPVH? Đặc điểm cảm thụ truyện của trẻ MN Trẻ từ 24 đến 36 tháng Bé Quốc Anh (34 tháng) đã đầy tự tin nói như sau khi trả lời câu hỏi: "Tại sao con lại ghét con Cáo (Truyện "Đôi bạn nhỏ - chương trình GDMN từ 24 đến 36 tháng): vì con Cáo nó ăn thịt gà con và hôm trước nó còn đến nhà con và ăn thịt con nữa đó...". THỰC HÀNH Hãy đọc lại câu chuyện "Đôi bạn nhỏ và theo bạn, câu trả lời của bé Quốc Anh có đúng không? Nguyên nhân nào khiến bé Quốc Anh trả lời như trên? Tại sao bạn nghĩ như vậy? Dưới sự giúp đỡ của cô nhằm giúp cho trẻ nhớ, nói một câu dài và có cảm xúc khi kể lại câu chuyện "Thỏ ngoan (Chương trình CSGD trẻ từ 24 đến 36 tháng), giáo viên kẻ một chiếc ghế bên cạnh chậu bông để làm nhà cho Thỏ, nhà của Cáo là một chiếc thùng giấy lớn đựng ti vi được cắt một lỗ làm cửa sổ có thể đóng mở được khi chơi, tất cả các bé đều thích làm con Cáo gian ác không thích đóng làm Thỏ, dù Thỏ là nhân vật mà bé rất yêu thích khi nghe cô kể chuyện. THỰC HÀNH Theo bạn, trong ví dụ liêu trên vì sao trẻ lại thích đóng trai Cáo? Có phải vì trẻ thích tính cách của nhân vật hay không? Từ đó, có thể nhận xét gì đặc điểm cảm thụ truyện của trẻ từ 24 đến 36 tháng? Do vốn từ và kinh nghiệm sống còn rất hạn chế, trẻ 24 - 36 tháng tuổi chưa có khả năng phân biệt được hiện thực và hiện thực được phản ánh trong các TPVH. Vì thế, trẻ có biểu hiện thích thú với những câu chuyện kể về các nhân vật có nhiều hành động cụ thể (đi, chạy, nhảy...). Khi làm quen với truyện, trẻ chủ yếu tri giác từ vựng và hành động của các nhân vật trong truyện, chưa xác định được thời gian ở quá khứ và tương lai. Cụ thể: - Hiểu được nghĩa của từ, nắm bắt được tên cùng hành động chính của các nhân vật. - Bộc lộ cảm xúc mạnh nhưng không bền, dễ mất và đôi khi liên tưởng quá xa. - Cảm nhận được tính cách (hiền - dữ, ngoan - hư...) của nhân vật dựa trên các hành động, việc làm cụ thể của nhân vật được nêu trong truyện, thái độ, tình cảm của trẻ đối với nhân vật dễ bị thay đổi. - Về ngôn ngữ, ở độ tuổi này, trẻ rất thích được nghe các truyện có nhiều các từ tượng hình, tượng thanh. Vì chưa có khả năng nói và hiểu câu dài, trí nhớ ngôn ngữ còn rất hạn chế nên trẻ chưa có khả năng kể lại nội dung các câu chuyện đã được nghe cô kể mặc dù câu chuyện không dài. Đây là cuộc trò chuyện giữa cô và trẻ sau khi trẻ được nghe câu chuyện "Thỏ ngoan" (chương trình CSGD trẻ từ 24 đến 36 tháng): + Con yêu ai trong câu chuyện này? Bé A.T.:...yêu bạn Thỏ. Bé H.V.: Con yêu Thỏ. (Mặc dù trước đó bé thực sự chỉ nghĩ đến nhân vật bác Gấu.) + Con Cáo đáng yêu hay đáng ghét? Bé T.H.:...đáng ghét. + Cáo đáng ghét hay đáng yêu? Bé P.K.:... đáng yêu!