So sánh tiếng cười trong thơ Nguyễn Khuyến và Tú Xương

Sống trong “buổi chợ chiều” của nền Nho học, trong cơn chuyển mình phức tạp của đất nước, trước bao điều “kỳ lạ”, nhố nhăng mà xã hội thực dân phong kiến đẻ ra, vì “tài cao, phận thấp, chí khí uất”... tất cả đã tạo nên ở nhà thơ trào phúng, vĩ đại nhất Việt Nam - Trần Tế Xương một tiếng cười rất lạ, có một thanh âm riêng mà không ai “theo” được. Như Giáo sư Nguyễn Đình Chú đã viết: “Tiếng cười trong thơ trào phúng của Tú Xương có đủ sắc điệu, nhưng nổi lên một cá tính nghệ thuật độc đáo là tính dữ dội, quyết liệt; khác với tiếng cười của Nguyễn Khuyến, nghiêng về sự hóm hỉnh, thâm thúy, chế giễu có tính chất ràn bảo, mặc dù cả hai tiếng cười đều phát ra từ cội nguồn của tâm huyết với nước, với dân, với đời”.

Vấn đề đầu tiên đặt ra là: “Tiếng cười trong thơ trào phúng của Tú Xương có đủ sắc điệu”. Quả như vậy, tiếng cười của Tú Xương rất đa dạng, dành cho nhiều đối tượng khác nhau: có tiếng cười cay độc, thẳng thừng ném mạnh vào những suy thoái, băng hoại của xã hội như trong Đất Vị Hoàng, Phố Hàng Song, Năm mới chúc nhau... có tiếng cười pha lẫn tiếc nuối, xót xa cho những đạo học, nếp cũ đã tàn tạ và đang trên đường bị phủ định: Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu, Đi thi, Than sự thi, Than đạo học... có tiếng cười uất ức, cay đắng ngạo đời cho chính số kiếp lận đận, long đong chẳng phải vì kém tài của mình: Phá hỏng thi khoa Canh Tý, Thủ cô dầu; May mà tớ hỏng... lại có tiếng cười yêu, cười để mà nói lên lòng kính trọng, tình thương của mình với vợ: Ba cái lăng nhăng, Văn tế sống vợ... Dù trong tiếng cười nào, Tú Xương cũng thể hiện rõ một con mắt nhìn đời tinh tế, một ngòi bút điêu luyện, tài năng, một cá tính nghệ thuật độc đáo. Cá tính nghệ thuật ấy là “tính dữ dội, quyết liệt”, tính chất là tiếng cười của một thị dân uất ức, bất bình trước thế sự, khác với tiếng cười hóm hỉnh, thâm trầm của Nguyễn Khuyến, tiếng cười của một nhà Nho đạo mạo, thâm trầm.

Tính dữ dội, quyết liệt ấy xuất phát từ đâu nếu không phải từ hoàn cảnh xã hội mà Tú Xương sống? Dù Nho học dần đi đến chốn suy sụp, quên lãng, nhưng trước những trò “quái dị”, “lo lắng”, “dơ dáng” thừa cơ lẻn theo gót giày của thực dân Pháp, một nhà Nho như Tú Xương hết sức ghê tởm, cảm thấy bàng hoàng và bực bội tột đỉnh. Đó là cái cảnh:

Cờ kéo rợp trời quan sư đến
Váy lê quét đất mụ đầm ra 

Một trường thi của quốc gia, nơi nuôi dưỡng các nhân tài đất Việt, tương lai sẽ phục vụ cho đất Việt, chắc chắn phải do triều đình đứng ra tổ chức, thật nghiêm túc, trang trọng. Thế mà hãy xem, cùng với quan sư của Pháp đến trong sự tung hô nồng nhiệt của bọn bợ đỡ, ký sinh là một mụ đầm lôi thôi với “váy lê quét đất”. Tú Xương quyết liệt mà rất sâu cay, coi đó là hình ảnh đối với “cờ kéo rợp trời”. Tiếng cười phát ra từ đó, nhưng thấm đậm nỗi chua chát, đắng cay, cười mà cứ chực trào nước mắt.

Quyết liệt, mạnh mẽ hơn nữa ở Đất Vị Hoàng:

Nhà kia lỗi phép con khinh bố
Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng
Keo cú người đâu như cứt sắt
Tham lam chuyện thở rặt hơi đồng.

Thế là hết những đạo đức Khổng Tử, Nho gia. Mà hơn thế nữa, đã mất hết những đạo đức tối thiểu mà một kẻ dù xấu xa bao nhiêu cũng cần có. Đâu đâu cũng là sự đảo lộn của quy củ, phép tắc. Nơi nơi đều rặt những sức mạnh của nén bạc, đồng tiền. Và Tú Xương đã thấy, đã cười quyết liệt, cay nghiệt như thế nào.

Có lúc, ông không chỉ cười mà còn như chửi thẳng mặt, bêu chúng ra cho toàn thiên hạ khinh bỉ:

Lẳng lặng mà nghe chúng chúc sang
Đứa thời mua tước đứa mua quan
Phen này ông quyết đi buôn lọng
Vừa chửi vừa rao cũng đắt hàng.

Nghĩ mà khinh thật. Mua bán quan tước để lấy danh hão rồi, chúng còn chẳng chịu kém nhau, đua nhau nào lọng xanh, tán vàng, cờ ngũ sắc. Để làm gì hỡi một lũ dốt nát, bất tài trong khi xã hội còn bao nhiêu phiền nhiễu, khổ đau? Ấy thế mà có chửi vào mặt chúng, chúng cũng lăn vào mà mua, cốt sao cho “bằng anh bằng em”. “Con gà tức nhau tiếng gáy”. Có cười như vậy mới hả dạ, mới bằng lòng, mới đỡ uất ức và bực bội.

Đôi khi ông thẳng thừng “súc vật hóa” lũ quan lại, biến chúng thành những kẻ dị dạng, dơ bẩn.

Thánh thì đen kịt, Đốc thì lang.

Đen thì “đen kịt”, đen như trôn chảo, đít nồi. Nước da thì loang lổ, dơ bẩn, bệnh hoạn. “Lang” khiến ta liên tưởng đến lũ lợn lang ở nông thôn. Ôi, những phụ mẫu của dân! Tú Xương mạnh bạo, thẳng thừng thật!

Quả thật, ngoài Tú Xương, ta không tìm đâu được tiếng cười dữ dội, quyết liệt như vậy. Ở Nguyễn Khuyến, một nhà Nho đạo mạo, tiếng cười khác xa Tú Xương. Hãy nghe:

Ba vuông phấp phới cờ bay dọc
Một bức tung hoành váy xắn ngang.
[Lấy Tây] 

Dù rất ác, rất thâm khi đối quốc kỳ Pháp với chiếc váy của một cô gái Việt Nam, nhưng xét ra, nó vẫn thâm thúy, trào lộng, không giống như “cờ kéo rợp trời...Váy lê quét đất...”.

Trước cảnh bán nước mua quan, Nguyễn Khuyến cũng chẳng đốp chát vào mặt chúng, mà chỉ khẽ khàng: “Cái giá khoa danh ấy mới hỡi” hay “Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi” [Vịnh tiến sĩ giấy], cũng như trước tầng lớp dân chúng bị mê hoặc bởi “Hội Tây”, bởi trò hề của bọn thực dân, Nguyễn Khuyến cười hóm hỉnh:

Bà quan tênh nghếch xem bơi trải
Thằng bé lom khom nghé hát chèo
Cậy sức cây đu nhiều chị nhún
Tham tiền cột mỡ lắm anh leo.

Và sau tiếng cười ấy, nếu có châm biếm thì cũng là châm biếm của nhà Nho [khẽ khàng và thiên về ràn bảo]:

Khen ai khéo vẽ trò vui thế
Vui thế bao nhiều, nhục bấy nhiêu.

Rõ ràng, cùng là nhà Nho, nhưng bởi đỗ đạt cao, được trọng vọng, cũng phục vụ hết sức cho Tổ quốc [dù tâm nguyện chẳng được hoàn toàn - có thể nói là thất bại], cách nhìn của Nguyễn Khuyến khác nhiều cách nhìn của Tú Xương. Và vì vậy cũng đã tạo nên một thanh âm nhẹ nhàng mà sâu xa, thiên về răn bảo, đưa Nguyễn Khuyến thành nhà thơ cổ điển nói riêng và thơ Việt Nam nói chung vĩ đại nhất.

Dù khác nhau như vậy, nhưng chắc chắn phải nhìn nhận rằng “cả hai tiếng cười đều phát ra từ cội nguồn của tâm huyết với nước, với dân, với đời”.

Ở Nguyễn Khuyến, có lẽ không cần bàn luận nhiều khi rõ ràng trong thơ ông, cười là để răn bảo, để sống tốt hơn, yêu nước và ý thức sâu sắc hơn. Ở Tú Xương thì điều này khó nhận thấy được. Phải chăng cay cú vì hỏng thi, vì nghèo khó nên Tú Xương cười đời, chửi đời cho hả dạ, gột bỏ uất ức trong lòng? Dứt khoát không. Ta cũng cần nên biết, một Tú Xương cười ngạo toang toang, dữ dội như vậy cũng có lúc là Trần Tế Xương trầm mặc, ngẫm đời với bao trăn trở, day dứt khôn nguôi. Một con người như vậy lẽ nào lại làm thơ để “trả thù xã hội”? Thực sự, những tiếng cười của Tú Xương có sức mạnh rất lớn để tống tiễn xã hội cũ về chỗ diệt vong trong vui vẻ, tạo điệu kiện cho một xã hội tốt đẹp hơn ra đời. Hãy xem, trong “Lễ xướng danh khoa thi Đinh Dậu” sau tiếng cười dài là nỗi lòng sâu nặng:

Nhân tài đất Bắc nào ai đó
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.

Hay như tiếng cười đều nhắm vào lũ thực dân tàn bạo, bọn quan lại nhiễu nhương, một tầng lớp xâu xa, thoái hóa, những cảnh dị hợm, nhố nhăng. Hoàn toàn cười là để xây dựng, để nhân dân và cả lịch sử sau này nhìn rõ hơn, bao quát hơn về một xã hội cũ nát đã qua và rất có thể trở lại nếu không cảnh giác. 

Nếu không có một tâm huyết, một tấm lòng với dân, với nước, với đời thì làm sao có thể viết nên những vần thơ như vậy, mạnh mẽ, quyết liệt và rất giàu cảm xúc thật từ con tim.

Lời nhận định của giáo sư Nguyễn Đình Chú về sắc điệu, cá tính nghệ thuật độc đáo riêng của Tú Xương là hoàn toàn đúng. Và tiếng cười của Trần Tế Xương sẽ mãi mãi vang lên trong hiện tại, trong tương lai như đã từng vang trong quá khứ. Tiếng cười ấy đã, đang và sẽ được kế tục với những Tú Mỡ, Đỗ Phồn, Đồ Bì... để xây dựng xã hội tốt đẹp hơn, vì lợi ích con người. Tú Xương góp một phần công lớn, là lá cờ đầu của thơ văn trào phúng Việt Nam, có ý nghĩa quan trọng cho sự tiến bộ của xã hội.

Nguyễn Xuân Tùng
Trường THPT Châu Văn Liêm, Cần Thơ
Bài đạt giải Nhất kì thi Học sinh giỏi cấp Thành phố, năm 2016

Đề bài: Nguyễn Khuyến và Tú Xương có nỗi niềm tâm sự giống nhau nhưng giọng thơ có điểm khác nhau như thế nào? Hãy làm rõ ý kiến của mình. Theo đó, duhocmyau gửi đến các bạn 3 dàn bài + bài văn mẫu để các bạn có thể tham khảo. Từ đó, giúp các bạn có những bài văn hay nhất cho riêng mình.Hãy tham khảo để biết thêm tiếng cười trong thơ nguyễn khuyến và tú xương.

I. Dàn ý chi tiết

1. Mở bài

- Giới thiệu khái quát về hai tác giả Nguyễn Khuyến và Tú Xương.
- Giới thiệu vấn đề bàn luận: "Nguyễn Khuyến và Tú Xương có nỗi niềm tâm sự giống nhau những giọng thơ lại có điểm khác nhau".

2. Thân bài

a. Nỗi niềm tâm sự giống nhau của Nguyễn Khuyến và Tú Xương

- Lột tả một cách chân thực và sâu sắc bộ mặt của đám quan chức đương thời
- Thái độ chua chát, mỉa mai của nhà thơ trước cảnh chạy quan chức, những cảnh rối ren nơi trường thi.
- Những thói hư, tật xấu của con người trong bối cảnh xã hội đầy những nhiễu nhương.
-> Sự mỉa mai, châm biếm, đả kích, tố cáo những thói hư, tật xấu, những cảnh chướng tai, gai mắt của xã hội đương thời.

b. Giọng thơ khác nhau của hai ông

- Nguyễn Khuyến: giọng thơ mỉa mai nhẹ nhàng mà sâu sắc với những hàm ý sâu cay. Nguyễn Khuyến thường dùng nhiều hình thức ẩn dụ khác nhau
- Tú Xương: ông luôn hướng thằng ngòi bút trào phúng của mình vào các đối tượng, mà lột hết những cái xấu xa, giả dối của nó, khi đã mỉa mai, châm biếm thì phải thì phải thật sâu cay, độc địa.

c. Nguyên nhân của sự giống và khác nhau

- Giống nhau: hai ông đều sống cùng dưới một thời đại, xã hội đầy những cảnh chướng tai gai mắt.
- Khác nhau:
+ Đặc trưng của văn học
+ Đặc điểm con người của mỗi nhà thơ:

• Nguyễn Khuyến là một người thuận lợi trong con đường học vấn, thi cử
• Tú Xương dẫu có tài năng nhưng con đường khoa cử lao đao, không thuận lợi

+ Hoàn cảnh sống:

• Nguyễn Khuyến từ nhỏ đã sống ở nông thôn
• Tú Xương thì hoàn toàn khác, ông sinh ra và lớn lên ở thành thị

3. Kết bài

Khái quát vấn đề nghị luận và nêu cảm nghĩ của bản thân về đặc điểm sáng tác của hai nhà thơ.

Nguyễn Khuyến và Tú Xương có nỗi niềm tâm sự giống nhau nhưng giọng thơ khác nhau như thế nào? Hãy làm rõ ý kiến của mình. Trang 93 SGK Văn 11

Nghệ thuật trào phúng trong thơ Nguyễn Khuyến và thơ Tú Xương

Mỗi một nhà thơ nói chung, nhà thơ trào phúng nói riêng cần phải tạo cho mình một cách thể hiện, một giọng điệu riêng tùy tính sáng tạo và sự phát hiện vấn đề, nhìn nhận hiện tượng của từng thi nhân. Vì vậy, khi đặt Nguyễn Khuyến bên cạnh các nhà thơ trào phúng khác mới thấy hết được cái hay của nghệ thuật trào phúng trong thơ Nguyễn Khuyến. Còn ông Tú Vị Xuyên – Tú Xương – sống và sáng tác gần thời với cụ Tam Nguyên Yên Đổ, dù rằng Nguyễn Khuyến lớn hơn Tú Xương đến 35 tuổi và mất sau 2 năm.

Do đó, phần nào trong thơ hai người ắt phải có điểm giống nhau và hẳn nhiên phải có những nét đặc sắc riêng. Sinh ra và lớn lên khi đất nước đã “sang nhượng” cho thực dân Pháp, Nguyễn Khuyến và Tú Xương nhận rõ cái xã hội xô bồ, hỗn tạp, lẫn lộn muôn vạn thứ. Nhập vào không dám, quay đi không nỡ cho nên cứ đứng để nhìn, để phát hiện ra điều ngố, kẽ hở mà cười cợt, chế giễu đôi khi lên đến mức đả kích, châm biếm, phê phán xã hội ấy.

Những lời tự trào

Trước hết, ở Nguyễn Khuyến và Tú Xương, chúng ta đều bắt gặp cái cười nhẹ nhàng, hóm hỉnh rõ ràng của người quân tử. Cái cười đó đầu tiên hướng về mình. Giọng thơ tự trào của Nguyễn Khuyến:

Cũng chẳng giàu mà cũng chẳng sang,
Chẳng gầy, chẳng béo, chỉ làng nhàng.

[Tự trào]

Giọng thơ tự trào của Tú Xương cũng thế:

Chẳng phải quan mà chẳng phải dân,
Ngơ ngơ ngẩn ngẩn hóa ra đần.

[Tự trào]

Hai câu mở đầu của bài “Tự trào” cho thấy nét hóm hỉnh của Nguyễn Khuyến nổi bật hẳn lên bằng những từ miêu tả: gầy, béo, làng nhàng…Với Tú Xương, hình ảnh được miêu tả hơi khái quát và chua chát nên không hóm hỉnh lắm. Đến hai câu cuối, Nguyễn Khuyến tự nghĩ về mình, tự nghĩ về công danh mình có mà không giúp ích gì cho nước:

Nghĩ mình lại gớm cho mình nhỉ!
Thế cũng bia xanh, cũng bảng vàng.

Còn Tú xương thì tự hỏi:

Sống lâu, lâu để làm gì nhỉ?
Lâu để mà xem cuộc chuyển dần.

Tú Xương sống để xem thời cuộc chứ ông không trách mình như Nguyễn Khuyến.

Đối tượng trào phúng

Một người sống ở nông thôn, một người gắn bó thành thị, vì vậy đối tượng của cái cười không bao giờ đồng nhất. Nguyễn Khuyến cười nhiều về bọn quan lại, tiến sĩ, ông nghè, ông cống:

Anh mừng cho chú đỗ ông nghè [Mừng ông nghè mới đỗ]

hay:

Chú huyện Thanh Liêm khéo giở trò [Bồ tiên thi].

Đó là bọn “phụ mẫu chi dân” mà lại không lo cuộc sống nhân dân, không lo cho giang sơn xã tắc, chỉ sao “cốt túi mình cho nặng chặt”. Tú Xương cũng cười về bọn quan lại, ông nghè, ông cống:

Chữ “y”, chữ “chiểu” không phê đến
Ông chỉ phê ngay một chữ tiền

[Đùa ông Phủ]

Song, ông cười về bọn chức tước Tây nhiều hơn như ông cò, ông thông, phán, kí, nghị viên… và biết bao nhiêu chuyện xung quanh việc thi cử. Vì sống ở thành thị, Tú Xương tiếp xúc với nhiều “người mới” nên đối tượng trào phúng của ông khá nhiều. Còn Nguyễn Khuyến, ông chỉ chuyên chú vào bọn trụ cột nước nhà để cười, để giễu thì cũng phải lắm chứ!?

Xét cụ thể, chúng ta xem thái độ phê phán quan trường, biểu hiện một mặt lý tưởng thẩm mỹ của nhà thơ Yên Đổ có điểm khác ông Tú Vị Xuyên không?

Vịnh ông Tiến sĩ giấy, Tú Xương chỉ viết:

Ông đỗ khoa nào, ở xứ nào?
Cũng đòi hoa hốt, cũng trâm bào.
Mỗi năm mỗi tết trung thu đến,
Tôi gặp ông nhưng chẳng muốn chào.

Tôi không công nhận anh vì anh có đỗ ở đâu đâu. Cái đòn bẩy hất nhào đối tượng – xét kỹ ra – chỉ có điểm tựa là cái “Tôi” tác giả. Cũng là Vịnh Tiến sĩ giấy, Nguyễn khuyến viết hóm hỉnh, sâu cay hơn và cũng khái quát hơn:

Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai.
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi.
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ,
Cái giá khoa danh ấy mới hời.
Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe,
Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi.

Sự mâu thuẫn giữa nội dung và hình thức: tiến sĩ giấy [hình thức thật] nhưng nội dung giả [thật nhưng làm bằng giấy] đã làm bật ra tiếng cười, một tiếng cười to rõ.

Hay trong bài “Hát tuồng”, Tú Xương tả anh hát tuồng:

Nào có ra chi lũ hát tuồng,
Cũng hò, cũng hát, cũng y uông.
Dẫu rằng dối được đàn con trẻ,
Cái mặt bôi vôi nghĩ cũng buồn.

Tú Xương mới chỉ đề cập đến cái mâu thuẫn giữa nội dung và hình thức của đối tượng và nặng về khía cạnh đạo lý. Còn Nguyễn Khuyến làm bài “Lời vợ anh phường chèo”:

Vua chèo còn chẳng ra gì,
Quan chèo vai nhọ khác chi thằng hề.

Nguyễn Khuyến đã đặt cái cá thể đáng cười trong cả cái tổng thể đáng cười để nhấn mạnh, mở rộng mức độ đáng cười ấy. Hay nói cách khác, từ một cá thể đáng cười, Nguyễn Khuyến nâng lên, bóc trần cả một tổng thể đáng cười đó chính là cả cái triều đình phong kiến bù nhìn kia.

Tuy nhiên, tiếng cười Nguyễn Khuyến rất thâm thúy, tình lý, không hiểm hóc, chua cay, độc địa như tiếng cười ông Tú Vị Xuyên. Tiếng cười Tú Xương xấc xược như đánh thẳng vào đối tượng trào phúng:

Sơ khảo trường Nam bác cử Nhu,
Thật là vừa dốt lại vừa ngu.

[Ông cử Nhu].

hay:

Hỏi mãi mới ra thằng bán sắt,
Mũi nó gồ gồ, trán nó giô.

[Giễu ông đồ bổn ở phố hàng sắt].

Khác hẳn với cái mạnh bạo đó, Nguyễn Khuyến lại rất thâm trầm:

Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe,
Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi.

[Vịnh Tiến sĩ giấy II]

Hình thức nghệ thuật

Cũng như Nguyễn Khuyến, đa số các bài thơ trào phúng của Tú Xương được viết theo thể Đường luật thất ngôn bát cú hay tứ tuyệt [mặc dù cũng có các thể: phú, lục bát, hát nói…]; ngôn ngữ thơ bình dị [dù có dùng vài tiếng nôm na của bọn vô học: thầy đồ, thầy đạc, dạy học dạy hành, trọc truếch; hoặc dùng những chữ ngoại quốc: cống hỷ, mét xì, xanh căng…]; giọng thơ phóng khoáng, tự nhiên như lời nói thường ngày:

Hà Nam danh giá nhất ông Cò [ Ông Cò]

hay:

Ông về đốc học đã bao lâu? [Chế ông đốc học]

Vì lý do về ngôn ngữ thơ trên nên suy đến cùng ngôn ngữ trào phúng của Tú Xương có lẽ kém bình dị, gần gũi với nhân dân như ngôn ngữ trào phúng của cụ Tam Nguyên Yên Đổ.

Về cách ngắt nhịp, ông Tú cũng thường ngắt 4 – 3, giống lối ngắt của Nguyễn Khuyến:

Năm nay ắt hẳn/ gà ăn bạc,
Đồng rụng, đồng rơi/ lọ phải cầu.

[Năm mới chúc nhau].

Tóm lại, so với nghệ thuật trào phúng của Tú Xương – người mà Nguyễn Khuyến gián tiếp giới thiệu cái khía cạnh văn tài trào phúng trong câu khen ngợi: “kế dư chi hậu kỳ Xương hồ” [tạm dịch: nối nghiệp ta sau này có Trần Tế Xương] – chúng ta càng thấy nghệ thuật trào phúng Nguyễn Khuyến càng có nhiều cái hay, mới lạ mà không phải nhà thơ trào phúng nào cũng có được./.

**********

Tài liệu tham khảo:

– Nguyễn Khuyến tác phẩm – Nguyễn Văn Huyền [Sưu tầm – Biên dịch – Giới thiệu] – Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1984;

– Các nhà thơ cổ điển Việt Nam [ tập 2 ] – Xuân Diệu – Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1987;

– Thơ ca trào phúng Việt Nam – Bùi Quang Huy [ Biên soạn ] – Nhà xuất bản Đồng Nai, 1996

Video liên quan