Câu 11: Vì sao hình thành các chế độ gió thường xuyên và gió mùa trên Trái Đất?
Lời giải
– Gió là sự chuyển động của không khí từ nơi có khí áp cao về nơi có khí áp thấp. Gió được hình thành do sự chênh lệch khí áp giữa các vùng áp cao và vùng áp thấp.
– Các chế độ gió thường xuyên thổi trên bề mặt Trái Đất là gió Đông cực, gió Tây ôn đới, gió Mậu dịch [Tín phong].
– Khi chuyển động hướng gió chịu tác động của lực Coriolis làm lệch hướng gió thổi: bán cầu Bắc lệch về bên phải, bán cầu Nam lệch về bên trái theo hướng chuyển động.
+ Gió thổi từ cực về 60° Bắc và Nam bị lệch thành hướng đông bắc ở bán cầu Bắc và đông nam ở bán cầu Nam [gió Đông cực].
+ Gió thổi từ áp cao chí tuyến lên áp thấp ôn đới ở bán cầu Bắc thổi theo hướng tây nam, bán cầu Nam thổi theo hướng tây bắc [gió Tây ôn đới].
+ Gió thổi từ áp cao chí tuyến về áp thấp Xích đạo ở bán cầu Bắc thổi theo hướng đông bắc, ở bán cầu Nam gió thổi hướng đông nam [gió Mậu dịch hay Tín phong].
– Gió mùa: không có tính vành đai hình thành chủ yếu do sự nóng lên hoặc lạnh đi không đều giữa lục địa và đại dương theo mùa. Gió mùa điển hình nhất trên Trái Đất ở Ấn Độ, Đông Nam Á, Đông Á, Đông Bắc Hoa Kì. Gió hình thành từ các khu áp cao về áp thấp nhiệt đổi theo mùa cũng bị lệch hướng do lực Coriolis.
Câu 16: Tại sao nói: “Gió mùa ở khu vực châu Á là gió mùa chân chính, còn gió mùa ở các nơi khác là gió mùa phụ ”?
Lời giải
Nói: “Gió mùa ở khu vực châu Á là gió mùa chân chính, còn gió mùa ở các nơi khác là gió mùa phụ” là vì:
– Gió mùa là loại gió thổi theo mùa, hướng gió ở hai mùa có chiều ngược lại nhau. Đây là loại gió không có tính chất vành đai.
– Trên thế giới có các trung tâm gió mùa: châu Á, Đông Phi, Đông Bắc Ô- xtrây-li-a, Đông Nam Hoa Kì. Chỉ có gió mùa châu Á là gió mùa chân chính, còn các gió mùa khác chỉ là khuynh hướng gió mùa phụ.
– ở châu Á:
+ Phía nam là Ấn Độ Dương, phía đông là Thái Bình Dương, lục địa rộng lớn được bao bọc bởi đại dương.
+ Mùa đông nhận được ít bức mặt trời nên hình thành trung tâm áp cao ở Xi-bia [LB. Nga], cũng trong thời gian này, dải áp thấp Xích đạo nằm ở bán cầu Nam, gió thổi từ áp cao Xi-bia đến áp thấp Xích đạo đi qua lục địa với tính chất lạnh và khô.
+ ở Ấn Độ, gió mùa Đông Bắc thổi qua Ấn Độ Dương thì gặp dãy Hi— ma-lai-a chắn lại nên Ấn Độ ít chịu tác động của gió mùa Đông Bắc.
+ ở Việt Nam, vào đầu mùa đông, gió thổi qua Trung Quốc rồi vào Việt Nam với tính chất lạnh và khô. Đến cuối mùa đông thì áp cao Xibia suy yếu và hình thành nên một áp cao phụ ở khu vực Trung Hoa, gió thổi vòng qua biển Nhật Bản nhập với gió Tín phong thổi vào Việt Nam, gặp dãy Bạch Mã chặn lại và gây mưa, còn sau dãy Bạch Mã thì khô hơn. Dãy Bạch Mã đã làm cho khí hậu Việt Nam phân chia thành 2 kiểu: Á nhiệt đới [từ dãy Bạch Mã trở ra Bắc], Á Xích đạo [từ dãy Bạch Mã trở vào Nam].
+ Vào mùa hạ, lục địa châu Á bị đốt nóng nên hình thành trung tâm áp thấp, còn ở ngoài đại dương thì hình thành áp cao. Gió thổi từ áp cao đại dương vào áp thấp lục địa, lúc đầu theo hướng Đông Nam, sau khi vượt Xích đạo chuyển thành gió Tây Nam [do ảnh hưởng của lực Coriolis], mang tính chất nóng ẩm, mang mưa cho Ấn Độ.
=> Như vậy, so với gió mùa ở châu Phi, Đông Bắc Ô-xtrây-li-a,… thì gió mùa châu Á diễn ra trên quy mô rộng lớn và chiều dày của gió mạnh hơn. Hơn nữa, gió mùa ở châu Á có sự tham gia của khối không khí cực [Bắc cực] nên đặc trưng của gió mùa châu Á còn mang tính chất lạnh và khô [gió mùa mùa đông].
Cờ bay trong gió, thuyền buồm chạy băng băng, mặt nước dập dềnh, sóng vỗ ầm ầm, … Những điều này đều do gió gây ra. Khi vui vẻ, nó đi chậm rãi từng bước, nhẹ nhàng đu đưa cành liễu, khi nổi giận, nó chạy nhảy lung tung, làm đổ cây lật nhà.
Vậy gió thường thổi như thế nào?
Tục ngữ có câu “nhiệt cực sinh phong”[ khi nóng qua sẽ nổi gió], câu nói này rất có ý nghĩa. Mặt trời chiếu xuống Trái đất, do tính chất bề mặt Trái đất khác nhau cho nên mức độ chịu nhiệt cũng khác nhau, nhiệt độ không khí các vùng có nơi cao nơi thấp. Những vùng nhiệt độ cao, không khí phình ra, mật độ không khí thu hẹp, khí áp thấp; ngược lại,những vùng nhiệt độ thấp, không khí co lại, mật độ không khí dầy đặc, khí áp tăng cao. Do khí áp giữa hai vùng chênh lệch nhau nên đã sản sinh ra một lực từ nơi có khí áp cao đến nơi có khí áp thấp, thường được gọi là lực khí áp nấc thang. Dưới tác dụng của lực khí áp nấc thang, không khí di chuyển từ nơi có khí áp cao xuống nơi có khí áp thấp, cũng giống như nước ở sông thường chảy từ chỗ cao đến chỗ thấp, và gió cũng thổi theo qui luật như vậy. Sự chênh lệch khí áp giữa hai vùng càng lớn thì luồng không khí di chuyển càng nhanh, gió cũng thổi mạnh hơn. Khi khí áp chênh lệch không đáng kể thì không khí di chuyển chậm, sức gió thổi càng không có lực. Nếu như khí áp giữa hai vùng tương đương, không có sự chênh lệch khí áp thì không khí sẽ không chuyển động, trời lặng gió.
READ: Nghiên cứu thị trường là gì?
Sự phân bố khí áp ở các vùng trên Trái đất không những khác biệt nhau mà còn thay đổi theo thời khắc. Luồng khí áp cao và khí áp thấp nhất khi thì khống chế vùng đất liền, khi thì di chuyển ra ngoài những đại dương. Khí áp cao hàn lạnh thường nối tiếp với luồng không khí lạnh di chuyển từ khu vực có vĩ độ cao xuống khu vực có vĩ độ thấp. Khí áp thấp ở khu vực ôn đới di chuyển từ Tây sang Đông. Như vậy, phương huớng, độ lớn mạnh của lực khí áp nấc thang giữa các vùng thay đổi theo từng thời khắc, gió giữa các vùng cũng khi mạnh khi yếu đồng thời không ngừng thay đổi hướng gió.
Vào mùa đông, do ở đất liền phát tán nhiệt nhanh hơn vùng biển nên nhiệt độ không khí thấp hơn ở vùng biển, nhưng khí áp lại cao hơn ở vùng biển, khí áp cao thường cư ngụ ở vùng đất liền, vì thế mùa đông ở Trung Quốc thường có gió Tây Bắc vừa khô vừa lạnh thổi từ đất liền ra biển. Vào mùa hè thì ngược lại, dưới ánh sáng Mặt trời cực mạnh, ở vùng đất liền nhiệt độ gia tăng nhanh hơn vùng biển, nhiệt độ tăng cao khí áp lại thấp hơn vùng biển rất nhiều, vì thế mùa hè ở Trung Quốc thường có gió mùa Đông Na nóng ấm thổi từ biển Thái Bình Dương vào phía Đông Trung Quốc. Khu vực Tây Nam Trung Quốc còn có gió mùa Tây Nam nóng hổi từ Ấn Độ Dương.
Khu vực duyên hải, ban ngày tiết trời trong lành, vùng đất liền chịu nhiệt nhanh hơn vùng biển, nhiệt độ cao, khí áp thấp hơn vùng biển, gió biển mát mẻ không ngừng thổi từ biển vào trong đất liền. Ban đêm, đất liền tản nhiệt nhanh hơn vùng biển, sự phân bố nhiệt độ không khí và khí áp ngược hẳn so với ban ngày, gió thổi từ đất liền ra ngoài biển. Đây chính là nguyên nhân tại sao vùng duyên hải thường xuất hiện gió ở thềm lục địa.
READ: Cách phân chia các chòm sao trên trời
Ban ngày vùng núi trời nắng, không khí trong khe núi chịu nhiệt nên nở phình ra, tập trung dày đặc ở phía trên, trên độ cao giống nhau nhưng khí áp trong khe núi thường cao hơn trên sườn núi , vì thế gió từ trong khe núi thổi lên đỉnh núi; nhưng vào ban đêm thì ngược lại, gió từ trên núi thổi xuống khe núi. Đây là gió núi và gió khe núi.
Từ đó có thể thấy rằng, bất kể gió mùa, gió thềm lục địa hay gió núi, đều cho thấy bức xạ ánh sáng Mặt trời có thể là động lực cơ bản để gió thổi, còn nguyên nhân cơ bản chính là sự chênh lệch khí áp giữa hai vùng.
Gió mùa Đông Bắc là gì? Gió chướng là gì?
Trong các bản tin thời tiết, người dẫn chương trình thường nói "gió mùa Đông Bắc" mang theo khối không khí lạnh tràn xuống nước ta... Vậy, thuật ngữ "gió mùa Đông Bắc" có nghĩa là gì?
Tìm hiểu về gió mùa Đông Bắc
Trước hết, cần hiểu thuật ngữ "Gió mùa" là gì. Gió mùa tên tiếng Anh là Monsoon, có nguồn gốc từ thuật ngữ tiếng Ả Rập "Mawsim" [nghĩa là "mùa"].
Livescience định nghĩa, gió mùa là loại gió thổi theo mùa [ở thời gian nhất định] trong một khu vực. Theo Cục quản lý Đại dương và Khí quyển Quốc gia Mỹ [NOAA], gió mùa phát sinh do sự chênh lệch nhiệt độ giữa đất liền và đại dương liền kề. Có hai loại gió mùa, bao gồm: gió mùa mùa đông và gió mùa mùa hè.
Gió mùa mùa hè thổi từ Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương tới đất liền, gây mưa và không khí mát mẻ; Trong khi đó, gió mùa mùa đông thổi từ đất liền châu Á ra biển, mang theo không khí lạnh có thể gây mưa, lạnh.
Tại sao gọi là "gió mùa Đông Bắc"
Các tên gọi: Gió mùa Đông Bắc được các nhà khí tượng gọi với nhiều tên khác nhau như: Gió mùa mùa đông, gió Đông Bắc.
Phạm vi có gió mùa Đông Bắc [chỉ tính riêng Việt Nam]: Là Miền Bắc và Bắc Trung Bộ nước ta.
Ngoài ra, nó còn có tên gọi khác là “Gió chướng”. Đây là tên gọi địa phương của bà con nông dân ở Nam Bộ đối với gió mùa Đông Bắc và gió tín phong.
Nguồn gốc gió mùa Đông Bắc và tên gọi
Gió mùa là loại gió thổi theo mùa [ở thời gian nhất định] trong một khu vực.
GS.TS Nguyễn Lân Dũng cho biết, vào mùa đông, nhiệt độ trên biển cao hơn nhiệt độ trên đất liền, mà không khí luôn chuyển động từ vùng không khí lạnh sang vùng không khí nóng.
Do đó, gió mùa mùa đông có nguồn gốc từ trung tâm áp cao Siberia thổi xuống, vào nước ta từ hướng Đông Bắc nên được gọi là gió mùa Đông Bắc.
Hiểu đơn giản, vào mùa đông, Miền Bắc chịu tác động của khối khí lạnh phương Bắc thổi theo hướng đông bắc, thường gọi là gió mùa Đông Bắc.
- Tính chất của gió mùa Đông Bắc: Gió mùa Đông Bắc mang theo khối không khí lạnh thổi theo từng đợt. Mỗi đợt gió mùa về gây lạnh từ 3 đến 7 ngày.
- Thời gian hoạt động của gió mùa Đông Bắc: Kéo dài từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau. Với tính chất lạnh khô [từ tháng 11 đến tháng 1 năm sau] - và lạnh ẩm [từ tháng 2 đến tháng 3].
- Hệ quả của gió mùa Đông Bắc: Gió mùa Đông Bắc được đánh giá là một trong những hiện tượng thời tiết nguy hiểm. Không chỉ gây mưa, gió mạnh, lạnh/rét, gió mùa còn tác động trực tiếp lên sức khỏe con người. Vào những tháng chính đông, trời rét đậm, rét hại còn khiến cây trồng và gia súc bị ảnh hưởng nặng nề.
Nói thêm về gió mùa, gió mùa Tây Nam là khối không khí thổi từ biển vào đất liền. Gió có nguồn từ áp cao Nam Ấn Độ Dương. Gió có tính chất nóng ẩm, dễ gây mưa. Gió mùa Tây Nam hoạt động từ tháng 5 đến tháng 10 hàng năm.
Có bao nhiêu loại tin dự báo về không khí lạnh?
Theo Trung tâm Khí tượng Thủy văn quốc gia, tùy theo tình hình cụ thể của từng đợt không khí lạnh, có hoặc không kèm theo front lạnh, thì phát tin dự báo không khí lạnh theo các tiêu đề như sau:
Tin Gió mùa đông bắc được phát ra khi nào?
Không khí lạnh có khả năng xâm nhập xuống nước ta, làm thay đổi căn bản hệ thống gió đã tồn tại từ trước thành gió hướng lệch bắc, gây ra gió mạnh từ cấp 6 trở lên và kéo dài quá 3 giờ ở trên Vịnh Bắc Bộ [và ngoài khơi Trung Bộ];
Hoặc khi không khí lạnh có khả năng xâm nhập đến miền Bắc nước ta, làm thay đổi căn bản hệ thống gió đã tồn tại từ trước thành gió hướng lệch về bắc [không xét tốc độ gió], đồng thời làm thay đổi rõ rệt về thời tiết ở một khu vực: chuyển đầy mây, diện mưa tăng lên đột ngột và nhiệt độ trung bình ngày giảm 3 - 5 độ trở lên đối với trên một nửa số trạm trong ít nhất một khu vực;
Hoặc làm thay đổi căn bản hệ thống gió đã tồn tại từ trước thành gió hướng lệch về bắc [không xét tốc độ gió], đồng thời gây mưa rào và dông diện rộng ở một khu vực, có thể có gió giật mạnh trên cấp 6 hay tố, lốc, mưa đá... và nhiệt độ tối cao giảm 5 - 7 độ trở lên đối với trên một nửa số trạm trong ít nhất một khu vực.
Tin gió mùa Đông Bắc được phát ra khi không khí lạnh có khả năng xâm nhập đến miền Bắc nước ta, làm thay đổi căn bản hệ thống gió đã tồn tại từ trước.
Tin Gió mùa đông bắc và rét
Được phát ra giống như khi phát gió mùa đông bắc kể trên, nhưng nếu thấy đợt không khí lạnh có khả năng làm cho nhiệt độ trung bình ngày ở vùng đồng bằng, trung du Bắc Bộ giảm xuống dưới 15 độ [rét đậm và rét hại] và có khả năng kéo dài từ 2 ngày trở lên.
Tin không khí lạnh tăng cường
Tin này được phát trong trường hợp có không khí lạnh tăng cường xuống nước ta. Trong khi ở các tỉnh phía bắc đang tồn tại không khí lạnh, hướng gió chưa thay đổi [vẫn gió hướng lệch bắc], nhưng tốc tộ gió đã tương đối suy yếu, ngoài khơi gió đã giảm xuống dưới cấp 5, nhưng khả năng có một đợt không khí lạnh khác, lại gây ra gió mạnh từ cấp 6 trở lên và kéo dài quá 6 giờ ở trên Vịnh Bắc Bộ [và ngoài khơi Trung Bộ].
Tin gió không khí lạnh tăng cường và rét
Tin này được phát trong trường hợp có không khí lạnh tăng cường nhưng có khả năng làm cho nhiệt độ trung bình ngày ở vùng đồng bằng, trung du Bắc Bộ giảm xuống dưới 150C và có khả năng kéo dài từ 2 ngày trở lên.
Cập nhật: 16/06/2021