Xác định lịch sử hình thành Nước mắm Phú Quốc không chỉ thể hiện trách nhiệm tri ân tiền nhân, mà còn nâng đặc sản lên tầm quà du lịch.
Nhà thùng kiểm tra chất lượng nước mắm Phú Quốc, Ảnh: LT
Nhắc đến Nước mắm Phú Quốc, ai cũng biết đó là đặc sản ngon nức tiếng Đảo Ngọc [TP. Phú Quốc, Kiên Giang]. Nhưng khi hỏi Nước mắm Phú Quốc có từ khi nào, đến nay vẫn chưa có câu trả lời thuyết phục. Nguyên nhân cơ bản là do khan hiếm sử liệu.
Thời gian gần đây, có rất nhiều bài viết, công trình nghiên cứu đề cập mốc lịch sử hình thành Nước mắm Phú Quốc. Và dù vẫn còn tình trạng “9 người, 10 ý”, trên thực tế, tranh luận này vẫn như chưa có hồi kết và ai cũng có cái lý để tin tư liệu của mình… nhưng tất cả có điểm chung là công nhận đặc sản của Đảo Ngọc có tuổi đời trăm năm. Thậm chí có tài liệu còn viết là trên 200 năm. Trong bài viết này, chúng tôi muốn đưa ra giả định với kỳ vọng cùng nhiều người bàn thảo để cùng đi đến mục tiêu kép: Vừa thể hiện trách nhiệm tri tân tiền nhân, vừa nâng tầm đặc sản lên tầm quà du lịch như người Pháp đã làm với rượu Bordeaux…
Trước hết phải thấy rằng, nước mắm là sản phẩm truyền thống lâu đời được chế biến từ 2 nguyên liệu muối và cá. Nhưng khi đến mỗi miền vùng, với điều kiện đặc thù về nguồn nguyên liệu, rồi khí hậu, thời tiết và văn hóa cộng cư của xã hội… đã cải biên bài bàn cũ, và sản phẩm mới ra đời. Nước mắm Phú Quốc cũng vậy, nguồn nguyên liệu cá cơm sọc tiêu đặc thù vùng biển Tây, rồi cái nắng, cái gió giữa bốn bề sóng biển, cộng đồng nhiều dân tộc, đến từ nhiều miền vùng… đã cho ra đời sản phẩm hấp dẫn người tiêu dùng cả về màu sắc, lẫn hương vị. Nói điều này để thấy rằng, trong hành trang của những lưu dân đi mở cõi phía Nam, có cả công nghệ làm nước mắm.
Tĩn nước mắm Phú Quốc được chế tác bằng sành. Ảnh: LT
Khi vào đây khai hoang, lập ấp, họ đã mang công nghệ gia truyền ra làm nước mắm cho bữa ăn đậm đà, đủ chất để chiến đấu với thiên nhiên hoang sơ.
Theo sử liệu, vào đời Tiền Lê, tức cách đây hơn ngàn năm, nước mắm nước ta đã nổi tiếng và có mặt trong các chuyến hàng “ngoại giao” với nhà Tống. Đến đầu thế kỷ XVII thì việc chế biến nước mắm đã lan rộng và trở thành “quốc hồn quốc túy” ở xứ “Đàng Trong”.
Trong tác phẩm “Xứ Đàng Trong năm 1621”, thừa sai Cristoforo Borris đã ghi nhận: “người dân ham làm nước mắm và trữ lượng lớn như người Châu Âu trữ rượu”. Đến thứ kỷ XVIII, trong “Phủ biên tạp lục”, nhà bác học Lê Quý Đôn đã ghi nhận việc thu thuế nước mắm thay cho thuế thân. Riêng với Phú Quốc, do nhiều nguyên nhân từ sự cách trở với đất liền, nguồn tài liệu càng ít hơn.
Tuy nhiên, theo ghi nhận từ các bản phúc trình các năm 1869, 1872 của người Pháp, thì nhiều hộ dân ở Phú Quốc đã có đời sống sung túc từ việc chế biến và bán nước mắm. Điều này cho thấy, nước mắm đã được chế biến trước đỏ đủ lâu để trở thành hàng hóa nổi tiếng.
Còn theo tài liệu điền dã của nhà nghiên cứu Hà Tấn Tài [Phú Quốc] đến nay, Nước mắm Phú Quốc đã trải qua 6-7 thế hệ. Và như đã trình bày, nhiều khả năng, nó được những lưu dân miền Trung đầu tiên định cư ở đây “khởi sự”. Nếu đúng thế, Nước mắm Phú Quốc đã được khai sinh vào thập niên đầu thế kỷ XVII.
Đây chỉ là giả định trên cơ sở tài liệu có được. Rất mong tiếp nhận được nhiều ý kiến để góp phần làm rõ sự thật lịch sử. Từ đó làm cơ sở để nâng tầm sản phẩm truyền thống vào hành trang phát triển du lịch của Đảo Ngọc, nhất là giai đoạn chuẩn bị mở cửa trở lại sau thời gian tạm ngưng do ảnh hưởng dịch COVID-19.
Phú Quốc là một trong những địa danh du lịch nổi tiếng của Việt Nam, người ta biết đến Phú Quốc với những bãi biển đẹp, ẩm thực phong phú và không thể thiếu chính là nghề làm nước mắm truyền thống – một trong những nghề truyền thống đặc trưng của đảo ngọc xinh đẹp này.
Nhà thùng nước mắm truyền thống Khải Hoàn
Từ làng nghề làm nước mắm Phú Quốc truyền thống
Trải qua hơn 200 năm thăng trầm, nghề làm nước mắm truyền thống Phú Quốc được xem là hồn cốt và tinh hoa của “đảo ngọc”. Từ công đoạn đánh bắt cá cơm đến chế biến, được cải tiến từ thủ công thô sơ đến hiện đại, tạo ra những sản phẩm nước mắm truyền thống đặc thù có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và thể hiện bản sắc của người dân Phú Quốc.
Nghề làm nước mắm Phú Quốc bắt đầu từ thủ công và mang tính hộ gia đình riêng lẻ, đến nay các nghệ nhân đã không ngừng sáng tạo để làm nên thương hiệu nước mắm Phú Quốc nổi tiếng trong và ngoài nước, theo quy trình chặt chẽ và kỳ công như: cá cơm được đánh bắt rồi muối ngay trên tàu, đem về ủ chượp trong thùng gỗ thiên nhiên đặc biệt, trong thời gian từ 12-15 tháng, sau đó cho ra thành phẩm nước mắm.
Để bảo tồn và phát huy nghề làm nước mắm truyền thống này, các cơ sở sản xuất nước mắm tâm huyết ở Phú Quốc đã cùng nhau đề xuất thành lập Hội Nước mắm Phú Quốc và thành lập vào năm 2000. Hội Nước mắm Phú Quốc đã đề xuất với ngành chức năng có thẩm quyền việc xây dựng, đăng ký xuất xứ hàng hóa – chỉ dẫn địa lý.
Đại diện UBND TP Phú Quốc và Cô Hồ Thị Kim Liên, Chủ tịch HĐQT Nước mắm truyền thống Khải Hoàn kiêm Chủ tịch hiệp hội nước mắm truyền thống Phú Quốc vinh dự nhận bằng Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia nghề thủ công truyền thống, tri thức dân gian “Nghề làm nước mắm Phú Quốc”.
Tháng 6/2001, nước mắm được bảo hộ tên gọi xuất xứ hàng hóa – chỉ dẫn địa lý “Phú Quốc” cho nước mắm sản xuất tại Phú Quốc. Năm 2012, nước mắm Phú Quốc là sản phẩm đầu tiên của Việt Nam được bảo hộ xuất xứ hàng hóa – chỉ dẫn địa lý tại 28 nước liên minh Châu Âu. Năm 2017, Nhà nước công nhận nghề và làng nghề truyền thống sản xuất nước mắm Phú Quốc.
Tháng 5/2021 “Nghề làm Nước mắm Phú Quốc” vinh dự được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản phi vật thể cấp quốc gia. Đây là niềm tự hào của người dân sản xuất nước mắm Phú Quốc, giúp động viên tinh thần và tạo điều kiện thuận lợi để người dân trên đảo phát triển nghề và góp phần quảng bá cho nước mắm truyền thống Phú Quốc.
Đóng góp cho nền kinh tế đất nước
Giá trị của nghề làm nước mắm Phú Quốc đã góp phần tạo ra sản phẩm có giá trị kinh tế cao. Sản phẩm nước mắm truyền thống Phú Quốc là một mặt hàng xuất khẩu có giá trị cao do có thương hiệu nổi tiếng và được công nhận chỉ dẫn xuất xứ địa lý tại Châu Âu. Sản phẩm nước mắm Phú Quốc được khách hàng trong và ngoài nước yêu thích, đánh giá cao về chất lượng, trở thành động lực quan trọng để phát triển kinh tế địa phương.
Không những thế, nghề làm nước mắm Phú Quốc còn là một loại hình du lịch hấp dẫn góp phần thúc đẩy phát triển du lịch của Phú Quốc. Di sản văn hóa phi vật thể nghề làm nước mắm Phú Quốc giúp du khách dễ tiếp cận với quy trình làm nước mắm Phú Quốc, sản phẩm và các hoạt động tạo ra giá trị văn hóa của nghề. Khách tham quan không chỉ được xem, được trải nghiệm mà còn được thưởng thức hương vị nước mắm. Nhờ đó, hình ảnh và sản phẩm của nghề được quảng bá rộng rãi hơn, góp phần khai thác lợi thế du lịch của địa phương.
Du khách tham quan, trải nghiệm tại nhà thùng nước mắm truyền thống Khải Hoàn
Nước mắm truyền thống Phú Quốc có hương vị đặc trưng, thơm ngon, không chỉ đơn thuần là một loại gia vị để nấu ăn hay dùng để chấm thông thường, nước mắm truyền thống Phú Quốc còn là đại diện cho tinh hoa, tinh tuý của người dân làng chài đảo ngọc, là nguồn sống nuôi nấng nhiều thế hệ nơi đây, và là biểu tượng văn hóa và ẩm thực của người dân Phú Quốc.
Nước mắm truyền thống Khải Hoàn – Luôn xem truyền thống là danh dự
Với hơn 40 năm kinh nghiệm và là doanh nghiệp dẫn đầu nghề nước mắm truyền thống tại Phú Quốc và Việt Nam, Khải Hoàn tự hào là nhà sản xuất nước mắm truyền thống tiên phong có chỉ dẫn địa lý Phú Quốc và đạt chứng nhận kiểm định tại Việt Nam và quốc tế.
Với quy trình sản xuất khép kín “từ biển cả tới bàn ăn”, Khải Hoàn là nhà sản xuất nước mắm truyền thống có đầu tư đội tàu lớn nhất, hệ thống nhà thùng và nhà xưởng chuyên nghiệp, hoạt động nghiên cứu khoa học liên tục với đội ngũ nhân lực chuyên môn sâu để duy trì và đảm bảo chất lượng nước mắm tốt nhất, ngon nhất đến người tiêu dùng.
Nước mắm truyền thống Khải Hoàn với thành phần 100% cá cơm và muối biển, không chứa chất bảo quản, không chất tạo màu và hương liệu nhân tạo luôn tự hào mang đến khách hàng những giọt nước mắm chất lượng, tinh tuý, đậm đà nhất và mang đầy tình yêu thương từ biển cả.