Danh pháp iupac các nguyên tố hóa học

Xin chào quý thầy cô và các em học sinh!

1. Với tinh thầy chia sẻ để mọi người có tài liệu để giảng dạy và học tập hiệu quả, kính tặng thầy cô file WORD “DANH PHÁP HÓA HỌC” dùng cho CHƯƠNG TRÌNH GDPT MỚI. Đây là tài liệu không thể thiếu đối với tất cả giáo viên và học sinh.

– Hóa học vô cơ : thầy Nguyễn Đăng Minh Quân – GV tại Huế

– Hóa học hữu cơ : thầy Nguyễn Minh Lý – GV tại Tp. HCM

3. Tài liệu này đã được biên soạn vào năm 2019 và cũng đã chia sẻ khá nhiều, nay xin được phép chia sẻ lại

– Cung cấp danh pháp được sử dụng cho chương trình mới một cách dễ hiểu, có ví dụ rõ ràng.

– Có chèn link audio để thầy cô có thể nghe được phát âm chuẩn của từ.

5. Mọi đóng góp về tài liệu xin inbox trực tiếp cho một trong hai tác giả đều được.

Nguyễn Đăng Minh Quân:

Nguyễn Minh Lý :

CHEMICAL TERMS

NOMENCLATURE OF CHEMICAL ELEMENTS AND COMPOUNDS

Thuật ngữ hóa học – Danh pháp các nguyên tố và hợp chất hóa học

ĐỘI NGŨ TÁC GIẢ

Phần vô cơ: Nguyễn Đăng Minh Quân – GV tại Huế

Phần hữu cơ: Nguyễn Minh Lý – GV tại Tp. HCM

A. PHẦN 1: DANH PHÁP CÁC CHẤT VÔ CƠ

1. HỆ THỐNG TÊN NGUYÊN TỐ, ĐƠN CHẤT

Với hệ thống tiếng Anh, cả nguyên tố và đơn chất đều được biểu diễn bằng thuật ngữ “element”. Tên gọi của nguyên tố và đơn chất theo đó giống nhau.

VD:

Hydrogen Nguyên tố H hoặc đơn chất H2

Oxygen Nguyên tố O hoặc đơn chất O2

Nitrogen Nguyên tố N hoặc đơn chất N2

Fluorine Nguyên tố F hoặc đơn chất F2

Chlorine Nguyên tố Cl hoặc đơn chất Cl2

Bromine Nguyên tố Br hoặc đơn chất Br2

Iodine Nguyên tố I hoặc đơn chất I2

Sulfur Nguyên tố S hoặc đơn chất S8 [thường viết gọn thành S]

Phosphorous Nguyên tố P hoặc đơn chất P4 [thường viết gọn thành P]

Bảng 1: Kí hiệu hóa học và tên gọi các nguyên tố.

Z	KÍ HIỆU HÓA HỌC	TÊN GỌI	PHIÊN ÂM TIẾNG ANH
1	H	Hydrogen	/ˈhaɪdrədʒən/
2	He	Helium	/ˈhiːliəm/
3	Li	Lithium	/ˈlɪθiəm/
4	Be	Beryllium	/bəˈrɪliəm/
5	B	Boron	/ˈbɔːrɒn/ /ˈbɔːrɑːn/
6	C	Carbon	/ˈkɑːbən/ /ˈkɑːrbən/
7	N	Nitrogen	/ˈnaɪtrədʒən/
8	O	Oxygen	/ˈɒksɪdʒən/ /ˈɑːksɪdʒən/
9	F	Fluorine	/ˈflɔːriːn/  /ˈflʊəriːn/  /ˈflɔːriːn/ /ˈflʊriːn/
10	Ne	Neon	/ˈniːɒn/  /ˈniːɑːn/
11	Na	Sodium	/ˈsəʊdiəm/
12	Mg	Magnesium	/mæɡˈniːziəm/
13	Al	Aluminium	/ˌæljəˈmɪniəm/  /ˌæləˈmɪniəm/
14	Si	Silicon	/ˈsɪlɪkən/
15	P	Phosphorus	/ˈfɒsfərəs/  /ˈfɑːsfərəs/
16	S	Sulfur	/ˈsʌlfə[r]/ /ˈsʌlfər/
17	Cl	Chlorine	/ˈklɔːriːn/
18	Ar	Argon	/ˈɑːɡɒn/  /ˈɑːrɡɑːn/
19	K	Potassium	/pəˈtæsiəm/
20	Ca	Calcium	/ˈkælsiəm/
21	Sc	Scandium	/ˈskændiəm/
22	Ti	Titanium	/tɪˈteɪniəm/  /taɪˈteɪniəm/
23	V	Vanadium	/vəˈneɪdiəm/
24	Cr	Chromium	/ˈkrəʊmiəm/
25	Mn	Manganese	/ˈmæŋɡəniːz/
26	Fe	Iron	/ˈaɪən/ /ˈaɪərn/
27	Co	Cobalt	/ˈkəʊbɔːlt/
28	Ni	Nickel	/ˈnɪkl/
29	Cu	Copper	/ˈkɒpə[r]/ /ˈkɑːpər/
30	Zn	Zinc	/zɪŋk/
33	As	Arsenic	/ˈɑːsnɪk/  /ˈɑːrsnɪk/
34	Se	Selenium	/səˈliːniəm/
35	Br	Bromine	/ˈbrəʊmiːn/
36	Kr	Krypton	/ˈkrɪptɒn/ /ˈkrɪptɑːn/
37	Rb	Rubidium	/ruːˈbɪdiəm/
38	Sr	Strontium	/ˈstrɒntiəm/ /ˈstrɒnʃiəm/  /ˈstrɑːntiəm/ /ˈstrɑːnʃiəm/
46	Pd	Palladium	/pəˈleɪdiəm/
47	Ag	Silver	/ˈsɪlvə[r]/  /ˈsɪlvər/
48	Cd	Cadmium	/ˈkædmiəm/
50	Sn	Tin	/tɪn/
53	I	Iodine	/ˈaɪədiːn/ /ˈaɪədaɪn/
54	Xe	Xenon	/ˈzenɒn/  /ˈziːnɒn/ /ˈzenɑːn/  /ˈziːnɑːn/
55	Cs	Caesium	/ˈsiːziəm/
56	Ba	Barium	/ˈbeəriəm/  /ˈberiəm/
78	Pt	Platinum	/ˈplætɪnəm/
79	Au	Gold	/ɡəʊld/
80	Hg	Mercury	/ˈmɜːkjəri/  /ˈmɜːrkjəri/
82	Pb	Lead	/liːd/
87	Fr	Francium	/ˈfrænsiəm/
88	Ra	Radium	/ˈreɪdiəm/

2. PHÂN LOẠI VÀ CÁCH GỌI TÊN MỘT SỐ PHÂN LOẠI HỢP CHẤT VÔ CƠ

2.1. ION

– Ion dương [Cation]:

K potassium K+ potassium ion

Mg magiesium Mg2+ magiesium ion

Al aluminum Al3+ aluminum ion

– Ion âm [Anion]:

Cl chlorine Cl– chloride ion

O oxygen O2- oxide ion

N nitrogen N3- nitride ion

2.2. OXIDE

– “oxide” – /ˈɒksaɪd/ hay /ˈɑːksaɪd/

– Đối với oxide của kim loại [hướng đến basic oxide]:

TÊN KIM LOẠI + [HÓA TRỊ] + OXIDE

VD:

Na2O: sodium oxide – /ˈsəʊdiəm ˈɒksaɪd/.

MgO: magnesium oxide – /mæɡˈniːziəm ˈɒksaɪd/.

Lưu ý: Hóa trị sẽ được phát âm bằng tiếng Anh, ví dụ [II] sẽ là two, [III] sẽ là three. Đối với kim loại đa hóa trị thì bên cạnh cách gọi tên kèm hóa trị thì có thể dung một số thuật ngữ tên thường để ám chỉ cả hóa trị mà kim loại đang mang. Trong đó, đuôi -ic hướng đến hợp chất mà kim loại thể hiện mức hóa trị cao, còn đuôi -ous hướng đến hợp chất mà kim loại thể hiện mức hóa trị thấp.

Bảng 2: Tên gọi các oxide.

KIM LOẠI	TÊN GỌI	VÍ DỤ
Iron [Fe]	Fe [II]: ferrous – /ˈferəs/	FeO: iron [II] oxide ferrous oxide
Fe [III]: ferric – / ˈferik/	Fe2O3: iron [III] oxide ferric oxide
Copper [Cu]	Cu [I]: cuprous – /ˈkyü-prəs/	Cu2O: copper [I] oxide cuprous oxide
Cu [II]: cupric – /ˈkyü-prik/	CuO: copper [II] oxide cupric oxide
Chromium [Cr]	Cr [II]: chromous – /ˈkrəʊməs/	CrO: chromium [II] oxide chromous oxide
Cr [III]: chromic – /ˈkrəʊmik/	Cr2O3: chromium [III] oxide chromic oxide

– Đối với oxide của phi kim [hoặc acidic oxide – oxit axit của kim loại]:

CÁCH 1:

TÊN PHI KIM + [HÓA TRỊ] + OXIDE

CÁCH 2:

SỐ LƯỢNG NGUYÊN TỬ + TÊN NGUYÊN TỐ + SỐ LƯỢNG OXYGEN + OXIDE

Lưu ý:

+ Số lượng nguyên tử/nhóm nguyên tử được quy ước là mono, di, tri, tetra, penta,…

+ Theo quy tắc giản lược nguyên âm: mono + oxide = monoxide, penta + oxide = pentoxide.

Bảng 3: Số lượng và phiên âm

	SỐ LƯỢNG	PHIÊN ÂM TIẾNG ANH	VÍ DỤ AUDIO
1	Mono	/ˈmɒnəʊ/	mono
2	Di	/dɑɪ/	di
3	Tri	/trɑɪ/	tri
4	Tetra	/ˈtetrə/	tetra
5	Penta	/pentə/	penta
6	Hexa	/heksə/	hexa
7	Hepta	/ˈheptə/	hepta
8	Octa	/ˈɒktə/	octa
9	Nona	/nɒnə/	nona
10	Deca	/dekə/	deca

VD:

SO2: sulfur [IV] oxide hay sulfur dioxide

CO: carbon [II] oxide hay carbon monoxide

P2O5: phosphorus [V] oxide hay diphosphorus pentoxide

CrO3: chromium [VI] oxide hay chromium trioxide

2.3. BASE

– “base” – /beɪs/

– “hydroxide” – /haɪˈdrɒksaɪd/ hay /haɪˈdrɑːksaɪd/

– Cách gọi tên:

TÊN KIM LOẠI + [HÓA TRỊ] + HYDROXIDE

VD:

Ba[OH]2: barium hydroxide

Fe[OH]3: iron [III] hydroxide hay ferric hydroxide

Fe[OH]2: iron [II] hydroxide hay ferrous hydroxide

2.4. ACID

– “Acid” – /ˈæsɪd/

– Một số acid vô cơ:

Bảng 4: Một số acid và tên gọi.

CÔNG THỨC HÓA HỌC	TÊN GỌI	PHIÊN ÂM	VÍ DỤ AUDIO
HX	hydrohalic acid	/ˌhaɪdrəˌklɔːrɪk ˈæsɪd/
HF	hydrofluoric acid	/ˌhaɪdrəˌflʊərɪk ˈæsɪd/	hydrofluoric acid
HCl	hydrochloric acid	/ˌhaɪdrəˌklɒrɪk ˈæsɪd/	hydrochloric acid
HBr	hydrobromic acid	/ˌhaɪdrəˌbrəʊmɪk ˈæsɪd/	hydrobromic acid
HI	hydroiodic acid	/ˌhaɪdrəˌaɪədɪk ˈæsɪd/
HClO	hypochloruos acid	/haɪpəʊklɒrəs ˈæsɪd/
HClO2	chloruos acid	/klɒrəs ˈæsɪd/
HClO3	chloric acid	/klɒrɪk ˈæsɪd/	chloric acid
HClO4	perchloric acid	/pərˌklɒrɪk ˈæsɪd/	perchloric acid
H2S	hydrosulfuric acid	/ˈhaɪdrəʊsʌlˌfjʊərɪk ˈæsɪd/
H2SO4	sulfuric acid	/sʌlˌfjʊərɪk ˈæsɪd/ /sʌlˌfjʊrɪk ˈæsɪd/	sulfuric acid
H2SO3	sulfurous acid sulphurous acid	/ˈsʌlfərəs ˈæsɪd/	sulfurous acid
HNO3	nitric acid	/ˌnaɪtrɪk ˈæsɪd/	nitric acid
HNO2	nitrous acid	/ˌnaɪtrəs ˈæsɪd/	nitrous acid
H3PO­4	phosphoric acid	/fɒsˌfɒrɪk ˈæsɪd/  /fɑːsˌfɔːrɪk ˈæsɪd/	phosphoric acid
H3PO3	phosphorous acid	/fɒsˌfɒrəs ˈæsɪd/	phosphorous acid
H3PO2	hypophosphorous acid	/haɪpəʊfɒsˌfɒrəs ˈæsɪd/
CO2 + H2O [H2CO3]	carbonic acid	/kɑːˌbɒnɪk ˈæsɪd/  /kɑːrˌbɑːnɪk ˈæsɪd/	carbonic acid
H3BO3	boric acid	/ˌbɔː.rɪk ˈæs.ɪd/	boric acid

2.5. MUỐI VÀ MỘT SỐ HỢP CHẤT CỘNG HÓA TRỊ KHÁC

Bảng 5: Một số gốc và hóa trị.

GỐC MUỐI	HÓA TRỊ	TÊN GỐC	PHIÊN ÂM	VÍ DỤ
F	I	-fluoride	/ˈflɔːraɪd/ /ˈflʊəraɪd/ /ˈflʊraɪd/	NaF: sodium fluoride SF6: sulfur hexafluoride
Cl	I	-chloride	/ˈklɔːraɪd/	CuCl2: copper [II] chloride cupric chloride HCl[gas]: hydrogen chloride
Br	I	-bromide	/ˈbrəʊmaɪd/	FeBr3: iron [III] bromide ferric bromide
I	I	-iodide	/ˈaɪədaɪd/	AgI: silver iodide
ClO	I	–hypochlorite	/haɪpəʊˈklɔːraɪt/	NaClO: sodium hypochlorite
ClO2	I	-chlorite	/ˈklɔːraɪt/	NaClO2: sodium chlorite
ClO3	I	-chlorate	/klɒreɪt/	KClO3: potassium chlorate
ClO4	I	–perchlorate	/pərˌklɒreɪt/	KClO4: potassium perchlorate
S	II	-sulfide	/ˈsʌlfaɪd/	PbS: lead sulfide
HS	I	-hydrogen sulfide	/ˈhaɪdrədʒən ˈsʌlfaɪd/	NaHS: sodium hydrogen sulfide
C	IV	-carbide	/ˈkɑːbaɪd/	Al4C3: aluminium carbide
N	III	-nitride	/ˈnaɪtraɪd/	Li3N: lithium nitride
P	III	-phosphide	/ˈfɒsfaɪd/  /ˈfɑːsfaɪd/	Zn3P2 : zinc phosphide
CN	I	-cyanide	/ˈsaɪənaɪd/	KCN: potassium cyanide
SCN	I	-thiocyanate	/ˈθaɪəʊsaɪəneɪd/	KSCN: potassium thiocyanate
SO4	II	-sulfate	/ˈsʌlfeɪt/	Na2SO4: sodium sulfate
HSO4	I	-hydrogen sulfate -bisulfate	/ˈhaɪdrədʒən sʌlfeɪt/ /baɪˈsʌlfeɪt/	KHSO4: potassium hydrogen sulfate potassium bisulfate
SO3	II	-sulfite	/ˈsʌlfaɪt/	CaSO3: calcium sulfite
HSO3	I	-hydrogen sulfite	/ˈhaɪdrədʒən ˈsʌlfaɪt/	NaHSO3: sodium hydrogen sulfite
NO3	I	-nitrate	/ˈnaɪtreɪt/	AgNO3 : silver nitrate
NO2	I	-nitrite	/ˈnaɪtraɪt/	NaNO2 : sodium nitrite
MnO4	I	–permanganate	/pəˈmæŋɡəˌneɪt/	KmnO4 : potassium permanganate
MnO4	II	-manganate	/mæŋɡəˌneɪt/	K2MnO4 : potassium manganate
CO3	II	-carbonate	/ˈkɑːbənət/	MgCO3: magnesium carbonate
HCO3	I	-hydrogen carbonate -bicarbonate	/ˈhaɪdrədʒən ˈkɑːbənət/ /baɪˈ ˈkɑːbənət/	Ba[HCO3]2: barium hydrogen carbonate barium bicarbonate
PO4	III	-phosphate	/ˈfɒsfeɪt/  /ˈfɑːsfeɪt/	Ag3PO4 : silver phosphate
HPO4	II	-hydrogen phosphate	/ˈhaɪdrədʒən ˈfɒsfeɪt/	[NH­4]2HPO4 ammonium hydrogen phosphate
H2PO4	I	-dihydrogen phosphate	/dai ˈhaɪdrədʒən ˈfɒsfeɪt/	Ca[H2PO­4]2 calcium dihydrogen phosphate
H2PO3	I	-dihydrogen phosphite	/dai ˈhaɪdrədʒən ˈfɒsfaɪt/	NaH2PO3: sodium dihydrogen phosphite
HPO3	II	-hydrogen phosphite	/haɪdrədʒən ˈfɒsfaɪt/	Na2HPO3: sodium hydrogen phosphite
H2PO2	I	–hypophosphite	/haɪpəʊˈfɒsfaɪt/	NaH2PO2: sodium hypophosphite
CrO2	I	-chromite	/ˈkrəʊmaɪt/	NaCrO2: sodium chromite
CrO4	II	-chromate	/ˈkrəʊmeɪt/	K2CrO4: potassium chromate
Cr2O7	II	-dichromate	/daiˈkrəʊmeɪt/	K2Cr2O7: potassium dichromate
AlO2	I	-aluminate	/ˌæləˈmɪnieɪt/	NaAlO2: sodium aluminate
ZnO2	II	-zincate	/zɪŋkeɪt/	Na2ZnO2: sodium zincate

Lưu ý: Phát âm đuôi đúng /t/ và /d/ để phân biệt rõ các chất sodium chloride [NaCl] và sodium chlorite [NaClO2] tránh tạo ra sự hiểu lầm.

B. DANH PHÁP HỢP CHẤT HỮU CƠ

1. DANH PHÁP CHUNG

1.1. Số lượng và tên mạch carbon chính

Bảng 6: Số lượng và tên mạch carbon chính từ 1 đến 10

	SỐ LƯỢNG	MẠCH CARBON CHÍNH
1	Mono	Meth
2	Di	Eth
3	Tri	Prop
4	Tetra	But
5	Penta	Pent
6	Hexa	Hex
7	Hepta	Hept
8	Octa	Oct
9	Nona	Non
10	Deca	Dec

Cách nhớ: Mẹ Em Phải Bón Phân Hóa Học Ở Ngoài Đồng

Bảng 7: Số lượng từ 1 đến 100.

1	Mono	19	Nonadeca
2	Di [bis]	20	Icosa
3	Tri [tris]	21	Henicosa
4	Tetra [tetrakis]	22	Docosa
5	Penta [pentakis]	23	Tricosa
6	Hexa [hexakis]	30	Triaconta
7	Hepta [heptakis]	31	Hentriaconta
8	Octa [octakis]	35	Pentatriaconta
9	Nona [nonakis]	40	Tetraconta
10	Deca [decakis]	48	Octatetraconta
11	Undeca	50	Pentaconta
12	Dodeca	52	Dopentaconta
13	Trideca	60	Hexaconta
14	Tetradeca	70	Heptaconta
15	Pentadeca	80	Octaconta
16	Hexadeca	90	Nonaconta
17	Heptadeca	100	Hecta
18	Octadeca

1.2. Tên một số gốc [nhóm] thường gặp

1.2.1. Gốc [nhóm] no alkyl

– Từ alkane bớt đi 1 H được nhóm alkyl

CH3-: methyl

CH3-CH2-: ethyl

CH3-CH2-CH2-: propyl

CH3-CH[CH3]-: isopropyl

CH3CH2CH2CH2-: butyl

CH3-CH[CH3]-CH2-: isobutyl

CH3-CH2-CH[CH3]-: sec-butyl

[CH3]3C-: tert-butyl

CH3-CH2-CH2-CH2-CH2-: amyl

CH3-CH[CH3]-CH2-CH2-: isoamyl

CH3-CH2-C[CH3]2-: tert-pentyl

[CH3]3C-CH2-: neopentyl

1.2.2. Gốc [nhóm] không no

CH2=CH-: vinyl

CH2=CH-CH2-: allyl

1.2.3. Gốc [nhóm] thơm

C6H5-: phenyl

C6H5-CH2-: benzyl

1.3. Nhóm đặc trưng ở dạng tiền tố [Prefix]

Nhóm	Tiền tố	Nhóm	Tiền tố
F	Fluoro-	NO	Nitroso-
Cl	Chloro-	NO2	Nitro-
Br	Bromo-	OR	[R]oxy-
I	Iodo-

1.4. Nhóm đặc trưng ở dạng tiền tố [Prefix] và hậu tố [Suffix]

Loại hợp chất	Nhóm	Hậu tố	Tiền tố
Alcohols	-OH	-ol	hydroxy-
Ketones	-[C]=O |	-one	oxo-
Aldehydes	-[C]H=O	-al	oxo-
-CH=O	-carbaldehyde	formyl-
Carboxylic acids	-[C]OOH	-oic acid	–
-COOH	-carboxylic acid	carboxy-
Esters	-[C]OOR	R … -oate	[R-oxy]-oxo-
-COOR	R … -carboxylate	[R]oxycarbonyl-
Amines	-NH2	-amine	amino-

[C] nghĩa là nguyên tử carbon này được tính trong mạch carbon chính

1.5. Tên thông thường

– Thường đặt theo nguồn gốc tìm ra chúng đôi khi có phần đuôi để chỉ rõ hợp chất loại nào.

1.6. Tên hệ thống theo danh pháp IUPAC

1.6.1. Tên gốc – chức

Tên phần gốc Tên phần định chức

VD:

C2H5Cl Ethyl chloride

C2H5OCH3 Ethyl methyl ether

Lưu ý: Các gốc có vần iso và neo viết liền, sec– và tert– có dấu gạch nối “-”

1.6.2. Tên thay thế

– Tên thay thế được viết liền, không viết cách như tên gốc chức, chia thành ba phần:

Tên phần thế [có thể không có] + Tên mạch carbon chính + Tên phần định chức

VD:

CH3-CH3 ethane

C2H5-Cl chloroethane

CH3-CH=CH-CH3 but-2-ene

CH3-CH[OH]-CH=CH2 but-3-en-2-ol

– Thứ tự ưu tiên trong mạch:

-COOH > -CHO > -OH > -NH2 > -C=C > -C≡CH > nhóm thế

VD:

OHC-CHO ethanedial

HC≡C-CH2-CH2-C[CH=CH2]=CH-CHO 3-vinylhept-2-en-6-ynal

OHC-C≡C-CH2-CH2-C[CH=CH2]=CH-CHO 3-vinyloct-2-en-6-ynedial

2. DANH PHÁP CÁC LOẠI HỢP CHẤT HỮU CƠ

2.1. ALKANE

– Alkane [hay paraffin] là những hydrocarbon no không có mạch vòng.

– Công thức chung: CnH2n+2 [n 1]

– Cách gọi tên:

+ Chọn mạch chính: mạch carbon dài nhất có nhiều nhánh nhất.

+ Đánh số mạch chính: từ phía phân nhánh sớm hơn.

+ Gọi tên:

Phần nhánh	Phần mạch chính
Vị trí nhánh – tên nhánh	Tên mạch chính + ane

– Lưu ý:

+ Gọi tên mạch nhánh [tên nhóm alkyl] theo thứ tự vần chữ cái

+ Số chỉ vị trí nhánh nào đặt ngay trước gạch nối với tên nhánh đó.

VD:

[a] 5 4 3 2 1

CH3 – CH2 – CH – CH – CH3

[b] 5’ 4’ 3’ | |

2’CH2 CH3

|

1’CH3

+ Chọn mạch chính:

Mạch [a]: 5C, 2 nhánh Đúng

Mạch [b]: 5C, 1 nhánh Sai

+ Đánh số mạch chính: Số 1 từ phía bên phải vì phân nhánh sớm hơn bên trái

+ Gọi tên nhánh theo thứ tự chữ cái [nhánh Ethyl trước nhánh Methyl] sau đó đến tên mạch C chính rồi đến đuôi ane 3-ethyl-2-methylpentane

2.2. ALKENE

– Alkene là hydrocarbon mạch hở trong phân tử có một liên kết đôi C=C.

– Công thức phân tử chung: CnH2n [n 2].

2.2.1. Tên thông thường

– Tên thường của alkene đơn giản lấy từ tên của alkane tương ứng nhưng đổi đuôi ane thành đuôi ylene.

VD:

CH2=CH2 ethylene

CH2=CH-CH3 propylene

CH2=CH-CH2-CH3 α-butylene

CH3-CH=CH-CH3 β-butylene

CH2=C[CH3]-CH3 isobutylene

2.2.2. Tên thay thế

– Cách gọi tên:

+ Chọn mạch chính: mạch carbon dài nhất có chứa liên kết đôi và có nhiều nhánh nhất.

+ Đánh số mạch chính: từ phía gần liên kết đôi hơn.

+ Gọi tên:

Phần nhánh	Phần mạch chính
Vị trí nhánh – tên nhánh	Tên mạch chính – vị trí liên kết đôi – ene

– Lưu ý:

+ Gọi tên mạch nhánh [tên nhóm alkyl] theo thứ tự vần chữ cái. Số chỉ vị trí nhánh nào đặt ngay trước gạch nối với tên nhánh đó.

+ Khi mạch chính chỉ có 2 hoặc 3 nguyên tử C thì không cần ghi vị trí liên kết đôi.

VD:

CH2=CHCH2CH2CH3 pent-1-ene

CH3CH=CHCH2CH3 pent-2-ene

CH2=C[CH3]-CH2CH3 2-methylbut-1-ene

CH3C[CH3]=CHCH3 2-methylbut-2-ene

– Đồng phân hình học của alkene: để có đồng phân hình học thì R1 ≠ R2 và R3 ≠ R4.

+ Mạch chính ở cùng một phía của liên kết đôi: đồng phân cis

+ Mạch chính ở về hai phía của liên kết đôi: đồng phân trans

[Cis – Cùng; Trans – Trái]

VD: But-2-ene

Cis-but-2-ene Trans-but-2-ene

2.3. ALKADIENE

– Alkadiene là hydrocarbon mạch hở có hai liên kết đôi C=C trong phân tử.

– Công thức phân tử chung: CnH2n-2 [n 3].

2.3.1. Tên thông thường

VD:

CH2=C=CH2 allene

CH2=CH-CH=CH2 butadiene

CH2-C[CH3]=CH=CH2 isoprene

2.3.2. Tên thay thế

– Cách gọi tên:

+ Chọn mạch chính: mạch carbon dài nhất có chứa hai liên kết đôi và có nhiều nhánh nhất.

+ Đánh số mạch chính: từ phía gần liên kết đôi hơn.

+ Gọi tên:

Phần nhánh	Phần mạch chính
Vị trí nhánh – tên nhánh	Tên mạch chính + a – vị trí các liên kết đôi – diene

– Lưu ý:

+ Gọi tên mạch nhánh [tên nhóm alkyl] theo thứ tự vần chữ cái. Số chỉ vị trí nhánh nào đặt ngay trước gạch nối với tên nhánh đó.

+ Khi mạch chính chỉ có 3 nguyên tử C thì không cần ghi vị trí các liên kết đôi.

VD:

CH2=C=CH2 propadiene

CH2=CH-CH=CH2 buta-1,3-diene

CH2-C[CH3]=CH=CH2 2-methylbuta-1,3-diene

CH2=CH-CH2-CH=CH2 penta-1,4-diene

2.4. ALKYNE

– Alkyne là hydrocarbon mạch hở trong phân tử có một liên kết ba C≡C.

– Công thức phân tử chung: CnH2n-2 [n 2].

2.4.1. Tên thông thường

R-C≡C-R’

Tên R, R’ + acetylene [viết liền]

VD:

CH≡CH acetylene

CH3-C≡C-C2H5 ethylmethylacetylene

CH≡C-CH=CH2 vinylacetylene

2.4.2. Tên thay thế

– Quy tắc gọi tên alkyne tương tự như gọi tên alkene, nhưng dùng đuôi yne để chỉ liên kết ba.

– Cách gọi tên:

+ Chọn mạch chính: mạch carbon dài nhất có chứa liên kết ba và có nhiều nhánh nhất.

+ Đánh số mạch chính: từ phía gần liên kết ba hơn.

+ Gọi tên:

Phần nhánh	Phần mạch chính
Vị trí nhánh – tên nhánh	Tên mạch chính – vị trí liên kết ba – yne

– Lưu ý:

+ Gọi tên mạch nhánh [tên nhóm alkyl] theo thứ tự vần chữ cái. Số chỉ vị trí nhánh nào đặt ngay trước gạch nối với tên nhánh đó.

+ Khi mạch chính chỉ có 2 hoặc 3 nguyên tử C thì không cần ghi vị trí liên kết ba.

VD:

CH≡CH ethyne

CH≡C-CH3 propyne

CH≡C-CH2CH3 but-1-yne

CH3-C≡C-CH3 but-2-yne

– Trong một chất vừa có liên kết đôi và liên kết ba, vần -ene được gọi trước -yne, nhưng lược bỏ ‘e’.

VD:

CHC-CH=CH-CH3 pent-3-en-l-yne
CHC-CH=CH2 but-l-en-3-yne

2.5. HYDROCARBON THƠM

– Hydrocarbon thơm [Aromatic hydrocarbon] là những hydrocarbon trong phân tử có chứa một hay nhiều vòng benzene.

2.5.1. Tên thông thường

– Những hợp chất thơm, một số lớn không có tên hệ thống mà thường dùng tên thông thường.

2.5.2. Tên thay thế

– Cách gọi tên:

Tên nhóm alkyl + benzene

– Nếu vòng benzene liên kết với nhiều nhóm alkyl thì trong tên gọi cần chỉ rõ vị trí các nhóm alkyl bằng các chữ số hoặc các chữ cái o [ortho], m [meta], p [para].

– Đánh số các nguyên tử C trong vòng sao cho tổng chỉ số trong tên gọi là nhỏ nhất.

– Các nhóm thế được gọi theo thứ tự chữ cái đầu tên gốc alkyl.

Methylbenzene Ethylbenzene

[Toluene]

1,2-dimethylbenzene 1,3-dimethylbenzene 1,4-dimethylbenzene

o-dimethylbenzene m-dimethylbenzene p-dimethylbenzene

[o-xylene] [m-xylene] [p-xylene]

isopropylbenzene vinylbenzene, phenylethylene

[Cumene] [Styrene]

C10H8: Naphthalene C10H12: Tetralin C10H18: Decalin

2.6. DẪN XUẤT HALOGEN CỦA HYDROCARBON

– Khi thay thế nguyên tử hydrogen của hydrocarbon với các nguyên tử halogen thu được dẫn xuất halogen của hydrocarbon [Halogen derivatives of hydrocarbons]

2.6.1. Tên thông thường

VD:

CHCl3 chloroform

CHBr3 bromoform

CHI3 iodoform

2.6.2. Tên gốc chức

Tên gốc hydrocarbon halogen + ide

VD:

CH2Cl2 methylene chloride

CH2=CH-F vinyl fluoride

C6H5-CH2-Br benzyl bromide

2.6.3. Tên thay thế

– Xem các nguyên tử halogen là những nhóm thế đính vào mạch chính.

Vị trí nhóm thế – tên nhóm thế + Tên hydrocarbon

VD:

FCH2CH2CH2CH3 1-fluorobutane

CH3CHFCH2CH3 2-fluorobutane

FCH2CH[CH3]CH3 1-fluoro-2-methylpropane

[CH3]3C-F 2-fluoro-2-methylpropane

ClFC-CHBrI 2-bromo-1-chloro-1,1-difluoro-2-iodoethane
BrF2C-CClFI 1-bromo-2-chloro-1,1,2-trifluoro-2-iodoethane

2.7. ALCOHOL

– Alcohol là những hợp chất hữu cơ trong phân tử có nhóm hydroxyl -OH liên kết trực tiếp với nguyên tử carbon no.

– Công thức phân tử chung alcohol no, đơn chức, mạch hở CnH2n+2O hay CnH2n+1OH [n ≥ 1]

2.7.1. Tên thông thường

Tên gốc hydrocarbon tương ứng alcohol

2.7.2. Tên thay thế

– Mạch chính: mạch carbon dài nhất có chứa nhóm –OH.

– Đánh số mạch chính: từ phía gần nhóm –OH hơn.

– Gọi tên:

Phần nhánh	Phần mạch chính
Vị trí nhánh – tên nhánh	Tên mạch chính – vị trí nhóm OH – ol

Công thức	Tên thông thường	Tên thay thế	Alcohol khác
CH3OH	Methyl alcohol	Methanol	Benzyl alcohol C6H5-CH2OH Allyl alcohol CH2=CH-CH2-OH Ethylene glycol [1,2-ethanediol] CH2OH-CH2OH Glycerol [1, 2, 3-propanetriol] CH2OH-CHOH-CH2OH
CH3CH2OH	Ethyl alcohol	Ethanol
CH3CH2CH2OH	Propyl alcohol	Propan-1-ol
[CH3]2CHOH	Isopropyl alcohol	Propan-2-ol
CH3CH2CH2CH2OH	Butyl alcohol	Butan-1-ol
CH3CH2CH[OH]CH3	sec-butyl alcohol	Butan-2-ol
[CH3]3C-OH	tert-butyl alcohol	Methylpropan-2-ol
[CH3]2CH-CH2CH2OH	Isoamyl alcohol	3-methylbutan-1-ol

2.8. ETHER

2.8.1. Tên thay thế

– Tên của ether R1-O-R2 là tổ hợp tên của nhóm R1O- ở dạng tiền tố và mạch chính R2.

VD:

CH3-O-CH2CH3 methoxyethane

CH3CH2-O-CH=CH2 ethoxyethene

C6H4[OCH3]2 dimethoxybenzene

2.8.2. Tên gốc chức

– Tên của ether R1-O-R2 là tổ hợp tên của các gốc R1, R2 và “ether”.

Tên gốc R1, R2 ether

VD:

CH3-O-CH3 dimethyl ether

CH3-O-C2H5 ethyl methyl ether

2.9. PHENOL

– Phenol là loại hợp chất mà phân tử có chứa nhóm hydroxyl [-OH] liên kết trực tiếp với vòng benzene.

2.9.1. Tên thông thường

phenol o-cresol m-cresol p-cresol

pyrocatechol resorcinol hydroquinone – naphthol [1-naphthol]

2.9.2. Tên thay thế

– Đánh số các vị trí trên vòng, ưu tiên đánh số từ C liên kết với -OH sao cho tổng số vị trí các nhóm liên kết với vòng là nhỏ nhất.

VD:

4-methylphenol 1,2-dihydroxy-4-methylbenzene

2.10. ALDEHYDE

– Aldehyde là những hợp chất hữu cơ mà phân tử có nhóm -CH=O liên kết trực tiếp với nguyên tử carbon hoặc nguyên tử hydrogen.

– Công thức phân tử chung aldehyde no, đơn chức, mạch hở CnH2nO [n ≥ 1] hay CmH2m+1CHO [m ≥ 0]

2.10.1. Tên thông thường

– Một số aldehyde đơn giản hay được gọi theo tên thông thường [xuất phát từ tên thông thường của acid], có liên quan đến nguồn gốc tìm ra chúng.

Cách 1: Tên acid tương ứng [bỏ acid] aldehyde [viết cách]

Cách 2: Tên acid tương ứng [bỏ acid, bỏ đuôi “ic” hoặc “oic”] + aldehyde [viết liền]

2.10.2. Tên thay thế

– Cách gọi tên:

+ Chọn mạch chính: mạch carbon dài nhất có chứa nhóm –CH=O [nhóm cacbaldehyde] và có nhiều nhánh nhất.

+ Đánh số mạch chính: từ nhóm –CH=O.

+ Gọi tên:

Tên của hydrocarbon tương ứng + al

Công thức cấu tạo	Tên thông thường	Tên thay thế
H-CHO	Formic aldehyde [formaldehyde]	Methanal
CH3-CHO	Acetic aldehyde [axetaldehyde]	Ethanal
CH3CH2-CHO	Propionic aldehyde [propionaldehyde]	Propanal
CH3–[CH2]2-CHO	Butyric aldehyde [butyraldehyde]	Butanal
CH3-CH[CH3]-CHO	Isobutyric aldehyde [isobutyraldehyde]	2-methylpropanal
CH3–[CH2]3-CHO	Valeric aldehyde [valeraldehyde]	Pentanal
[CH3]2CHCH2CH=O	Isovaleric aldehyde [isovaleraldehyde]	3-methylbutanal
OHC-[CH2]2-CHO	Succinic aldehyde [succinaldehyde]	Butanedial

Lưu ý: khi kết thúc tên hydrocarbon là nguyên âm [ane, ene, yne,…] thì chuyển thành [an, en, yn,…] sau đó thêm al

2.11. KETONE

– Ketone là những hợp chất hữu cơ mà phân tử có nhóm > C = O liên kết trực tiếp với hai nguyên tử carbon.

2.11.1. Tên thông thường

VD:

CH3-CO-CH3 acetone

2.11.2. Tên gốc chức

Tên gốc R, R’ đính với nhóm >C=O ketone [viết cách]

2.11.3. Tên thay thế

– Cách gọi tên:

+ Chọn mạch chính: mạch dài nhất chứa nhóm -CO- [nhóm carbonyl].

+ Đánh số mạch chính từ phía gần nhóm -CO-.

Tên hydrocarbon tương ứng [tính cả C của -CO-] – vị trí nhóm >C=O – one

VD:

Công thức cấu tạo	Tên thay thế	Tên gốc chức
CH3-CO-CH3	propan-2-one	dimethyl ketone
CH3-CO-C2H5	butan-2-one	ethyl methyl ketone
CH3-CO-CH=CH2	but-3-en-2-one	methyl vinyl ketone
CH3-CO-C6H5	acetophenone	methyl phenyl ketone

2.12. CARBOXYLIC ACID

– Carboxylic acid là những hợp chất hữu cơ mà phân tử có nhóm carboxyl [-COOH] liên kết trực tiếp với nguyên tử carbon hoặc nguyên tử hydrogen.

– Công thức phân tử chung acid no, đơn chức, mạch hở CnH2nO2 [n ≥ 1] hay CmH2m+1COOH [m ≥ 0]

2.12.1. Tên thông thường

– Có liên quan đến nguồn gốc tìm ra chúng.

VD:

HCOOH Formic acid Acid có trong nọc độc của ong và vòi đốt của kiến

CH3COOH Acetic acid Acid có trong giấm

2.12.2. Tên thay thế

Tên của hydrocarbon tương ứng + oic acid [viết cách]

* Tên một số acid no và không no

Công thức	Tên thông thường	Tên thay thế
H-COOH	Formic acid	Methanoic acid
CH3-COOH	Acetic acid	Ethanoic acid
CH3CH2COOH	Propionic acid	Propanonic acid
CH3CH2CH2COOH	Butyric acid	Butanoic acid
[CH3]2CH-COOH	Isobutyric acid	2-methylpropanoic acid
CH3-[CH2]3-COOH	Valeric acid	Pentanoic acid
CH2=CH-COOH	Acrylic acid	Propenoic acid
CH2=C[CH3]-COOH	Methacrylic acid	2-methylpropenoic acid

* Tên thông thường một số acid chứa vòng benzene

Công thức cấu tạo	Tên thường
C6H5-COOH	Benzoic acid
Ortho-C6H4[COOH]2	Phthalic acid
Meta-C6H4[COOH]2	Isophthalic acid
Para-C6H4[COOH]2	Terephthalic acid
Ortho-C6H4[OH][COOH]	Salicylic acid

* Tên thông thường một số acid đa chức

Công thức cấu tạo	Tên thường
HOOC-COOH	Oxalic acid
HOOC-CH2-COOH	Malonic acid
HOOC-[CH2]2-COOH	Succinic acid
HOOC-[CH2]3-COOH	Glutaric acid
HOOC-[CH2]4-COOH	Adipic acid

* Tên thông thường một số acid béo

Công thức cấu tạo	Tên thường
C15H31COOH	Palmitic acid
C17H35COOH	Stearic acid
C17H33COOH	Oleic acid
C17H31COOH	Linoleic acid
C17H29COOH	Linolenic acid

2.13. ESTER

– Khi thay nhóm OH ở nhóm carboxyl của carboxylic acid bằng nhóm OR thì được ester.

– Công thức chung của ester đơn chức: .

– CTTQ dạng

[trong đó n là số carbon trong phân tử ester n ≥ 2, nguyên; k là tổng số liên kết p và số vòng trong phân tử k ≥ 1, nguyên; a là số nhóm chức ester a ≥ 1, nguyên]

+ Ester đơn chức: ; CxHyO2 [y ≤ 2x] hoặc RCOOR’

+ Ester no, đơn chức, mạch hở: CnH2nO2 [n ≥ 2] hoặc CnH2n+1COOCmH2m+1 [n ≥ 0, m ≥ 1]

– Cách gọi tên:

Tên gốc R’+ tên gốc acid RCOO đuôi ate [viết liền]

VD:

HCOO-C2H5 ethyl formate

CH3COO-CH=CH2 vinyl acetate

C6H5COO-CH3 methyl benzoate

CH3COO-CH2-C6H5 benzyl acetate

HCOOCH2CH2CH2CH3 butyl formate

HCOOCH2CH[CH3]2 isobutyl formate

HCOOCH[CH3]CH2CH3 sec-butyl formate

HCOOC[CH3]3 tert-butyl formate

CH3COOCH2CH2CH3 propyl acetate

CH3COOCH[CH3]2 isopropyl acetate

CH3CH2COOC2H5 ethyl propionate

CH3CH2CH2COOCH3 methyl butyrate

[CH3]2CHCOOCH3 methyl isobutyrate

– Chất béo là triester của glycerol với acid béo [acid béo là acid đơn chức có mạch carbon dài, không phân nhánh], gọi chung là triglyceride hay triacylglycerol.

+ Công thức cấu tạo:

+ Công thức trung bình:

– Một số chất béo thường gặp:

[C15H31COO]3C3H5 tripalmitin tripalmitoylglycerol no 806 g/mol

[C17H35COO]3C3H5 tristearin tristearoylglycerol no 890 g/mol

[C17H33COO]3C3H5 triolein trioleoylglycerol không no 884 g/mol

2.14. CARBOHYDRATE

Tên gọi	Công thức phân tử	Cấu tạo
Glucose	C6H12O6	CH2OH-[CHOH]4-CHO
Fructose	C6H12O6	CH2OH-[CHOH]3-CO-CH2OH
Sucrose	C12H22O11	1 gốc α-glucose liên kết với 1 gốc β-fructose
Maltose	C12H22O11	2 gốc α-glucose liên kết với nhau
Starch [Tinh bột]	[C6H10O5]n	các gốc α-glucose liên kết với nhau.
Cellulose	[C6H10O5]n [C6H7O2[OH]3]n	các gốc β-glucose liên kết với nhau

2.15. AMINE

– Khi thay thế nguyên tử hydrogen trong phân tử NH3 bằng gốc hydrocarbon thu được amine.

2.15.1. Tên thông thường

VD:

C6H5NH2 Aniline

2.15.2. Tên gốc chức

Tên gốc hydrocarbon + amine [viết liền]

2.15.3. Tên thay thế

Tên của hydrocarbon tương ứng + vị trí nhóm chức + amine [viết liền]

Hợp chất	Tên gốc – chức	Tên thay thế
CH3NH2	Methylamine	Methanamine
C2H5NH2	Ethylamine	Ethanamine
CH3CH2CH2NH2	Propylamine	Propan-1-amine
CH3CH[NH2]CH3	Isopropylamine	Propan-2-amine
H2N[CH2]6NH2	Hexamethylendiamine	Hexane-1,6-diamine
C6H5NH2	Phenylamine	Benzenamine
C6H5NHCH3	Methylphenylamine	N-methylbenzenamine
C2H5NHCH3	Ethylmethylamine	N-methylethanamine

2.16. AMINO ACID

– Amino acid là loại hợp chất hữu cơ tạp chức, phân tử chứa đồng thời nhóm amino [-NH2] và nhóm carboxyl [-COOH].

Công thức	Tên thường [Kí hiệu]	M	Quỳ tím	Tên bán hệ thống	Tên thay thế
H2N-CH2-COOH	Glycine [Gly]	75	Không đổi màu	aminoacetic acid	aminoethanoic acid
	Alanine [Ala]	89	Không đổi màu	α-aminopropionic acid	2-aminopropanoic acid
	Valine [Val]	117	Không đổi màu	α-aminoisovaleric acid	2-amino-3-methylbutanoic acid
	Glutamic acid [Glu]	147	Hóa đỏ	α-aminoglutaric acid	2-aminopentandioic acid
	Lysine [Lys]	146	Hóa xanh	α,ε-diaminocaproic acid	2,6-diaminohexanoic acid
H2N-[CH2]5-COOH	ε-aminocaproic acid; 6-aminohexanoic acid [trùng ngưng tạo nilon-6]
H2N-[CH2]6-COOH	ω-aminoenantoic acid; 7-aminohexanoic acid [trùng ngưng tạo nilon-7]

Một số α-amino acid khác:

[CH3]2CHCH2CH[NH2]COOH α-aminoisocaproic acid [Leucine, kí hiệu Leu-L]

CH3CH2CH[CH3]CH[NH2]COOH α-amino-β-methylvaleric acid [Isoleucine, kí hiệu Ile-I]

HOCH2CH[NH2]COOH α-amino-β-hydroxypropionic acid [Serine, kí hiệu Ser-S]

CH3CH[OH]CH[NH2]COOH α-amino-β-hydroxybutyric acid [Threonine, kí hiệu Thr-T]

HS-CH2CH[NH2]COOH α-amino-β-mercaptopropionic acid [Cysteine, kí hiệu Cys-C]

CH3-S-[CH2]2CH[NH2]COOH α-amino-γ-methylthiobutyric acid [Methionine, kí hiệu Met-M]

HOOC-CH2CH[NH2]COOH α-aminosuccinic acid [Aspartic acid, kí hiệu Asp-D]

C6H5CH2CH[NH2]COOH Phenylalanine kí hiệu Phe-F

2.17. PEPTIDE

– Peptide là loại hợp chất chứa từ 2 đến 50 gốc α-amino acid liên kết với nhau bởi các liên kết peptide.

– Tên của peptide được gọi bằng cách ghép tên các gốc axyl bắt đầu từ amino acid đầu còn tên amino acid đuôi được giữ nguyên vẹn

VD:

H2N-CH[CH3]-CO-HN-CH2-CO-NH-CH[CH3]-COOH tripeptide alanylglycylalanine

2.18. POLYMER

– Polymer là những hợp chất có phân tử khối rất lớn do nhiều đơn vị cơ sở [gọi là mắc xích] liên kết với nhau tạo nên.

– Ghép từ poly trước tên monomer.

VD:

[-CH2-CH2-]n polyethylene

polypropylene

– Nếu tên monome gồm 2 từ trở lên hoặc từ 2 monome tạo nên polymer thì tên monomer phải để ở trong ngoặc đơn.

VD:

[CH2-CHCl]n poly[vinyl chloride]

[CO-C6H4-CO-O-C2H4-O] n poly[ethylene terephthalate]

Poly[butadiene-styrene]

– Một số polymer có tên riêng [tên thông thường].

VD:

Teflon [CF2-CF2]n

Nylon-6 [NH-[CH2]5-CO]n

Cellulose [C6H10O5]n

Xin gửi lời cảm ơn đến các tác giả!

O2 Education gửi các thầy cô và các em link download file đầy đủ tại đây

Xem thêm