- Thứ nhấ, snh học là mộ môn khoa học đa ngành vì hế nếu muốn học gỏ môn học này ngườ học cần phả gỏ cả các môn học khác như oán, hoá và lí và vì hế rấ cần cách học hông mnh, sáng ạo. Tuy nhên, cũng như các môn học khác ngườ học cần phả gh nhớ kến hức vớ các khá nệm cơ bản và học cách vận ụng kến hức chứ không phả chỉ bế học huộc lòng mộ cách máy móc.
- Thứ ha, snh học là khoa học nghên cứu về sự sống nên kến hức rấ rộng bao gồm ừ mức độ phân ử đến ế bào, cơ hể, quần hể, quần xã và hệ snh há. Vì hế muốn nắm bắ được những nguyên lí cơ bản của sự sống cần phả bế cách học, bế cách lên hệ kến hức của các phần lạ vớ nhau, bế nhìn nhận các mức độ ổ chức của sự sống như những hệ hống mở luôn ự đều chỉnh để hích ngh vớ mô rường không ngừng bến đổ. Nếu chỉ bế học huộc lòng mà không ìm hểu các khá nệm, hện ương mộ cách hấu đáo nên kh đ h gặp các câu hỏ vận ụng đô chú học snh sẽ gặp nhều khó khăn rong rả lờ.
Sau đây chúng a hãy xm xé cách học và ôn ập môn snh học hế nào sao cho có hệu quả cao. Trước hế kh ôn ập cần lưu ý các đều sau đây:
1. Những đều nên ránh:
- Nhều lò luyện h hướng ẫn các m ôn ập ho các câu hỏ cụ hể và ra các đáp án ch ế để học snh học huộc lòng. Cách làm này không hay vì học snh sẽ bị động và qun kểu ăn sẵn nên kh không rúng các ạng câu hỏ đã học hường không bế xoay xở ra sao. Ngoà ra, vệc cố nhớ đáp án ch ế cho ừng câu hỏ sẽ rấ khó, nếu có cố nhớ được cũng sẽ nhanh quên. Hơn nữa, câu hỏ cụ hể hì sẽ vô cùng nhều vì ngườ ra đề vớ cùng mộ nộ ung có hể bến báo ạo ra không bế bao nhêu câu hỏ và câu hỏ khác nhau sẽ có các đáp án khác nhau.
- Không nên học huộc lòng cả bà cả chương ho như sách gáo khoa. Vệc học huộc lòng ừng bà các m có hể hực hện được khá nhanh nhưng lạ nhanh quên. Tuy nhên, cá chính là cách học này hể hện học snh không bế óm ắ các ý của bà, không bế ý nào là chính ý nào là phụ, cá gì cần nhớ cá gì không. Chính vì cách học như hế rấ nặng nề nên học snh sẽ nảy ra ư ưởng học ủ hoặc có ư ưởng co cóp rong kh làm bà.
- Không nên ỷ nạ vào hầy/cô. Phả quán rệ nh hần ự học là chính và đề h chỉ ra rong chương rình đã học nên về cơ bản là chúng a có hể ự ôn ập được. Nhều học snh ho hế khoá học hêm này đến khoá khác, học hêm hế hầy cô này đến hầy cô khác đến nỗ không còn hờ gan ở nhà để ự xử lí kến hức. Kế quả là chỉ có hu hập hông n về để gh nhớ nhưng không bế cách xử lí hông n phục vụ cho vệc làm bà sau này.
- Không nên quá chú rọng vào vệc ìm những câu hỏ khó, quá lắ léo hoặc oán hoá snh học mộ cách máy móc mà bỏ qua các câu hỏ nhằm kểm ra các kến hức cơ bản rong sách gáo khoa.
- Tránh đ vào ch ế mà không quan âm đến ổng hể. Ví ụ, chỉ bế học huộc lòng các ch ế của ừng bà rêng rẽ mà không hấy được các ch ế, các bà học và các chương có quan hệ vớ nhau ra sao. Tóm lạ, cần quan âm đến học cách hệ hống hoá kến hức ạo ựng nên bộ khung xương sau đó mớ học các ch ế để lắp ráp vào bộ khung đó để xây ựng nên mộ ngô nhà kến hức hoàn chỉnh.
2. Những đều nên làm kh ôn ập:
- Hãy ự kểm ra xm mình nắm được kến hức đến mức nào bằng cách gập sách lạ và hình ung ra oàn bộ chương rình h gồm những mảng kến hức nào. Trong ừng mảng đó lạ gồm các phần nào và cứ hế cha nhỏ. Nếu có chỗ chưa nắm ố hoặc cảm hấy “có vấn đề” hì cần gở sách ra học cho bằng được. Sau đây là mộ rong cách khá quá oàn bộ chương rình snh học lớp 11 và 12. Từng phần mộ lạ cha nhỏ hành các nhánh
- Học ho chủ đề mà không học ho các câu hỏ cụ hể. Các chủ đề lớn như nêu rên lạ được cha nhỏ hành các đơn vị kến hức.
- Đố vớ mỗ đơn vị kến hức cần học ho cách: Nắm chắc khá nệm, cơ chế, ý nghĩa, ví ụ. Chẳng hạn, kh học về độ bến đa bộ hể hì cần học khá nệm hế nào là độ bến đa bộ, cơ chế phá snh hể đa bộ, phân loạ đa bộ hể, đặc đểm của hể đa bộ, ý nghĩa của độ bến đa bộ rong chọn gống và rong ến hoá, nêu được mộ số ví ụ về các ạng đa bộ.
- Ôn ập ho hứ ự ưu ên. Mặc ầu đề h sẽ ra bao quá gần như oàn bộ chương rình nhưng không hể không có rọng âm. Nếu bám sá ho sự chỉ đạo của Bộ GD&ĐT hì rọng âm rơ vào lớp 12. Đều đó cũng có nghĩa là phần bến ị và các ứng ụng của ruyền học vào công ác chọn gống cũng như cơ sở ruyền học của sự ến hoá. Ngoà ra, ruyền và bến ị là ha mặ gắn bó mậ hế vớ nhau. Chỉ có hông qua nghên cứu các hể độ bến chúng a mớ ìm hểu được các qu luậ ruyền nên đề h không hể hếu được các câu hỏ về độ bến. Tếp đến là phần ruyền vớ các qu luậ ruyền ở các mức độ phân ử, ế bào, cá hể và quần hể. D ruyền phân ử hì cần học ho: cấu rúc và chức năng của vậ chấ ruyền [ADN, ARN], quá rình ruyền đạ hông n ruyền [ự nhân đô ADN, phên mã và ịch mã] có hể kế hợp ôn ập luôn về độ bến gn. D ruyền ế bào: Cấu rúc nhễm sắc hể, cơ sở ế bào học của các qu luậ ruyền của Mnn cũng như lên kế gn và hoán vị gn. Quá rình ruyền đạ hông n ruyền ở mức độ ế bào hông qua các quá rình phân bào nguyên phân và gảm phân. Có hể kế hợp vớ vệc ôn ập về độ bến NST. Các qu luậ ruyền học ở mức độ cá hể: Qu luậ Mnn, hện ượng ương ác gn, lên kế gn và hoán vị gn, lên kế vớ gớ ính, ruyền ế bào chấ. D ruyền học quần hể: Qu luậ Hac đ VanBc [phá bểu nộ ung, đều kện nghệm đúng, ứng ụng], các yếu ố làm hay đổ ần số aln, ần số kểu gn của quần hể. Cứ như vậy các m cần xác định những vấn đề cần ôn ập.
Về phần snh há học: hông hường đề h có hể có 1 hay 2 câu.
Chương rình snh học 10 về nguyên ắc cũng có hể ra uy nhên nếu có hì cũng hạn chế.
- Lên hệ vận ụng kến hức: Kểu vận ụng kến hức đơn gản là gả các bà ập. Tho hứ ự ưu ên hì bà ập về các qu luậ ruyền như lên kế gn, hoán vị gn, qu luậ Mnn [chú rọng đến các bà ập về phả hệ], ương ác gn, ruyền quần hể rồ mớ đến các bà ập về độ bến. Những bà ập về snh học phân ử như ính ốc độ rượ của rbôxôm vv… có ưu ên hấp vì những bà ập kểu này mang ính oán hoá mộ cách máy móc. Những bà ập nâng cao huộc loạ kế hợp các ạng vớ nhau ví ụ, vừa ruyền lên kế vớ gớ ính vừa có hoán vị gn vv… Tuy nhên, ránh đ vào những bà ập quá phức ạp vì mức độ ưu ên kh ra đề của loạ này là khá hấp.
3. Học như hế nào?
Có hể nó mộ cách ngắn gọn, học là mộ quá rình hu hập hông n, xử lý hông n và lưu rữ hông n để rồ cuố cùng là á hện lạ hông n kh cần hế. Sau đây hầy sẽ phân ích kỹ cho các m hấy các bước này cần được hực hện ra sao vớ các ví ụ mnh hoạ cụ hể.
a] Bước 1: Thu hập hông n
Kến hức mà các m cần hu hập [hông n] đã có sẵn rong sách gáo khoa. Tuy nhên, không nên cố học huộc lòng cả bà như cách sách gáo khoa đã rình bày mà các m hãy lựa chọn ra những hông n quan rọng cần gh nhớ. Môn snh học uyệ nhên không phả là môn học huộc lòng đơn huần. Mặc ầu nếu không nhớ kến hức hì a chẳng làm được gì, nhưng nhớ kến hức mà không hểu nó là cá gì hoặc không hểu nó mộ cách hấu đáo hì kh ngươì a đặ câu hỏ mộ cách khác đ a cũng chẳng bế cách rả lờ. Vì vậy, đầu ên các m cần đọc kỹ bà và ìm xm những câu chữ nào quan rọng rồ ùng bú đánh ấu hoặc bú gạch chân các ừ ngữ hoặc các câu đó [làm như vậy ễ cho vệc ôn ập vì kh ôn bà a chỉ cần lếc qua những òng đã đánh ấu mà không phả đọc lạ cả bà]. Thông hường, ngay rong sách gáo khoa, những hông n nào quan rọng nhấ ở mỗ bà cũng được n nghêng hoặc nhấn mạnh lạ rong phần óm ắ của bà. Tuy nhên, các m phả ìm hêm các ý để ẫn đến kế luận quan rọng mã sách đã nêu ra.
Nếu có hể, sau kh đã ìm được các ý quan rọng, các m hãy gh chúng vào mộ vở gh ho ừng chủ đề nhấ định để sau này ễ ôn ập. Bà gh rên lớp cũng là ngờ uồn hông n quan rọng vì hầy cô đã chọn ra các hông n quan rọng hộ các m và còn gảng gả ý nghĩa của các hông n đó để các m hểu sâu sắc hơn.
B] Bước 2: Xử lý hông n
Chúng a không nên cố gh nhớ hông n kh không bế hông n đó có ý nghĩa gì. Chúng a phả ự mình đặ ra các câu hỏ như: Tạ sao lạ như hế? Cá này ùng để làm gì? Có ý nghĩa gì? Và nếu là mộ học snh gỏ hì không những hế m còn phả đặ ra câu hỏ: Làm hế nào ngườ a bế được đều đó? Tấ cả các loạ câu hỏ rên mà hầy khuyên các m kh học nên đặ ra là nhằm gúp a xử lý và ìm ý nghĩa đích hực của hông n. Ban đầu học như hế này sẽ chậm hơn so vớ các m học huộc cả bà mộ cách máy móc. Vớ bộ nhớ uyệ vờ của uổ rẻ hì các m có hể học huộc lòng cả mộ và rang sách rấ nhanh mà chẳng cần hểu nó là gì. Tuy nhên, cá gì nó cũng có gá của nó. Học kểu này có nhớ nhanh nhưng lạ quên cũng nhanh và đặc bệ là kh gặp những câu đò hỏ sự vận ụng kến hức hì cách học như vậy sẽ chẳng gúp gì được cho các m.
Nếu kh học các m cố ìm hểu kỹ hông n, bế cách xử lý hông n bằng hàng loạ các câu hỏ để hểu bà mộ cách sâu sắc hơn hì mặc ầu ban đầu học có chậm nhưng bù lạ các m sẽ nhớ ố hơn và đều quan rọng hơn cả là các m bế sử ụng các hông n đó mộ cách lnh hoạ. Có nghĩa là đố vớ các câu hỏ đò hỏ sự vận ụng kến hức ở các mức độ khác nhau các m có hể nhanh chóng ìm ra lờ gả.
c] Bước 3: Lưu rữ hông n
Lưu rữ hông n có hể hực hện ướ ha hình hức:
- Lưu rữ ở “bộ nhớ ngoà”: Đây hực chấ là chúng a gh hông n mộ cách óm ắ và có hệ hống vào vở gh của mình. Ta có hể ự ìm cách sắp xếp hông n ho cách rêng của mình mễn là cách đó gúp a nhớ ố hông n hoặc nếu cần a có hể ếp cận hông n mộ cách nhanh nhấ, khoa học nhấ. Cũng gống như những đồ ùng rong nhà của các m, nếu cứ bạ đâu a vứ đó, không sắp xếp nó mộ cách khoa học gọn gàng hì đến lúc cần ùng a sẽ rấ mấ nhều hờ gan ìm kếm hậm chí có kh ìm mã mà chẳng ra. Vệc này cũng cần phả học và kên rì học. Vở gh bà rên lớp nên để lề rộng mộ phần ba rang sách. Để lề rộng như vậy mộ mặ nó có hể gúp a có chỗ bổ xung hêm hông n ừ các sách hoặc ngờ uồn khác, mặ khác có chỗ cho a gh các câu hỏ nảy snh kh a học bà. Các câu hỏ nảy snh mỗ lúc mỗ khác, ở các góc độ khác nhau, hậm chí không phả o a nghĩ ra mà bạn bè hoặc hầy cô đặ ra. Tấ cả các loạ câu hỏ rấ đa ạng như hế sẽ rấ quí, chúng gúp a hểu bà ố hơn nhều so vớ vệc a chỉ chấp nhận kến hức mộ cách hụ động.
- Gh nhớ hông n: Đây chính là quá rình a ìm cách nhớ ấ cả các hông n vào rong bộ óc của mình [bộ nhớ rong]. Như rên đã rình bày, nhớ hông n không phả là khó, cá khó chính là làm sao để nhớ lâu và đặc bệ là làm sao để lúc cần hế a có hể lấy ra hông n mộ cách nhanh nhấ [á hện lạ hông n nhanh nhấ]. Nhều kh đồ vậ của chúng a, vốn cẩn hận a cấ kỹ quá nên có lúc a lạ không bế để nó ở đâu để mà lấy ra ùng. Muốn nhớ lâu hì chúng a cần phả xử lý ố hông n để hểu nó mộ cách hấu đáo. Tuy nhên, những hông n mớ muốn nhớ lâu a cần ạo ra mố lên hệ vớ các hông n đã bế. Có hể ví những hện ượng, kến hức đã học vớ những gì xẩy ra hàng ngày xung quanh a, qun huộc vớ chúng a. Ngoà ra, để ễ á hện lạ hông n [nhớ lạ kến hức] chúng a cần phả xây ựng mộ hệ hống lưu rữ kến hức. Cũng gống như kh làm vệc vớ máy ính, chúng a phả bế mình đã gh hông n vào ổ đĩa nào? Trong hư mục nào? Tập n nào? vv... Có như vậy kh ruy cập vào máy a mớ nhanh chóng ếp cận được hông n. Vậy hì kến hức chúng a học cũng phả gh nhớ nó ho mộ cách nào đó ương ự để kh cần a có hể nhanh chóng lấy nó ra mà làm bà.
Nếu chúng a hực hện được cách học như rên hì lúc cần hế các m có hể ễ àng á hện lạ hông n mộ cách nhanh chóng. Trên đây là nguyên lý chung có hể áp ụng để học cho mọ môn học chứ không phả chỉ rêng cho môn snh học. Sau đây chúng a sẽ lấy mộ ví ụ cụ hể, mộ bà học rong sách gáo khoa snh học để mnh hoạ cho cách học rên.
Thí ụ, học bà :”Quá rình ự nhân đô của ADN”
a] Thu hập hông n:
- Xẩy ra chủ yếu ở rong nhân ế bào.
- Xảy ra vào kỳ rung gan kh mà nhễm sắc hể đang ở rong ga đoạn gãn xoắn cao.
- Quá rình nhân đô ADN: Trước hế cần phả có mộ số nzym gãn xoắn và ách ha mạch của phân ử ADN hành ha mạch đơn. Mỗ mạch đơn của phân ử ADN mẹ sẽ được ùng làm khuôn để ổng hợp nên mạch bổ xung vớ nó. Tếp đến nzym ADN polmraza sẽ lắp ráp các nuclô ạo hành mạch mớ có rình ự nuclô bổ xung vớ rình ự của mạch làm khuôn. Vệc lắp ráp các nuclô được hực hện ho nguyên ắc bổ xung, cứ rên mạch khuôn có A hì rên mạch mớ có T và ngược lạ, rên mạch làm khuôn có G hì rên mạch mớ ổng hợp sẽ có X và ngược lạ.
- Từ mộ phân ử ADN mẹ ạo ra ha phân ử ADN con có rình ự nuclô gống hệ như phân ử ADN mẹ.
B] Xử lý hông n
- Tạ sao vệc nhân đô ADN lạ chủ yếu xẩy ra ở rong nhân ế bào?
Vì rằng uyệ đạ bộ phận hông n ruyền [ADN] được bảo quản rong nhân ế bào. Nơ đây hông n ruyền được sắp xếp rên các nhễm sắc hể. Có hể ví nhân ế bào như mộ hư vện. Thông n được gh lạ rên ừng quyến sách và được đặ rên các gá sách chống mố mọ và được bảo quản bở mộ hệ hống của khoá nghêm ngặ và chỉ được ngườ có rách nhệm lấy ra kh cần hế. Thông n ruyền cũng được mã hoá ướ ạng rình ự các nuclô [mỗ nuclêô ương ứng vớ các chữ cá] và được sắp xếp rên các nhễm sắc hể [các quyển sách]. Nó là chủ yếu rong nhân là bở vì còn mộ lượng nhỏ hông n được lưu rữ rong y hể và rong lục lạp gây nên hện ượng ruyền qua ế bào chấ [hay ruyền ngoà nhân].
- Tạ sao lạ xẩy ra rong kỳ rung gan?
Vì ở hờ kỳ rung gan gữa ha lần phân cha ế bào nhễm sắc hể đang ở rạng há gãn xoắn cao nhấ o đó các nzym mớ có đều kện ếp xúc vớ ADN để hực hện quá rình ự sao chép.
- Có phả mỗ phân ử ADN rước kh nhân đô phả được ách hoàn oàn hành ha mạch đơn rồ mớ ùng mỗ mạch đơn làm khuôn để ổng hợp nên mạch bổ xung?
Không, ADN chỉ được nhân đô ừng đoạn mộ, nhân đô đoạn nào hì ha mạch đơn của đoạn đó được ách rờ nhau ra vì vậy đoạn phân ử ADN kh đang nhân đô rông có ạng hình chữ Y [chạc sao chép].
c] Gh nhớ:
- Xảy ra ở đâu?
- Xẩy ra kh nào?
- Xảy ra như hế nào?
- Kế quả?
- Ý nghĩa của quá rình ự nhân đô của ADN?
Nhờ có khả năng ự nhân đô nên ADN mớ có hể đảm nhận được chức năng ruyền đạ hông n ruyền. Nếu chỉ có khả năng mang hông n và bảo quản hông n không hô hì hông n đó cũng không bao gờ được ruyền lạ cho hế hệ sau [ừ ế bào này sang ế bào khác, ừ hế hệ này sang hế hệ khác].
Tóm lạ: Cần ôn ập ho kểu hệ hống hoá kến hức đ ừ ổng hể ớ ch ế. Trong ừng phần cụ hể lạ đ ừ khá nệm cơ bản đến cơ chế, qu rình, cách phân loạ, đặc đểm đến ứng ụng. Cần kế hợp vệc gh nhớ các kến hức cơ bản như khá nệm, nguyên lí đến vệc vận ụng kến hức vào vệc gả các bà ập, các vấn đề ứng ụng rong hực ễn. Mặc ầu phả ôn ập oàn bộ chương rình snh học nhưng cần xác định hứ ự ưu ên mộ cách hợp lí mà không àn rả đều.
Để học có hệu quả cần bế hu hập hông n mộ cách có chọn lọc. Tếp đến cần đặ ra các câu hỏ để xử lí hông n nhằm hểu hậ đúng bản chấ của vấn đề. Cuố cùng là gh nhớ. Nếu bế cách lên hệ các hông n vớ nhau và đặ chúng rong mộ hệ hống hích hợp hì vệc gh nhớ và á hện lạ hông n kh cần sẽ ễ àng hơn.