Triết học thời tống (960 - 1279)

Các nhà triết học thòi Tống đều đứng trên danh nghĩa bảo vệ và phát triển Nho giáo để trình bày ý kiến của mình, nhưng thực tế trong tư tưởng của họ thể hiện rất rõ sự thống nhất tư tưởng của Nho - Phật - Lão. Chính đặc điểm đó đã hình thành một phong cách riêng của các nhà Nho thời Tống, của học thuật thời Tống mà người sau thường dùng những danh từ như "Tống Nho", "Đạo học", "Lý học" để chỉ nó.

Sau đây là một số nhà triết học tiêu biểu:

Thiệu Ung (1011 - 1077), nhà triết học duy tâm, người tiên phong trong việc kết hợp tư tưởng Nho - Phật - Lão trong học thuyết của mình, ông là người tinh thông "Kinh Dịch", đi sâu vào khoa bói toán, dịch số, sâm vĩ. Tác phẩm chủ yếu của ông có: Hoàng Cực Kinh Thế, Tiên thiên đồ, Quan vật thiên, Ngư tiều vấn đáp . Về nguồn gốc của vạn vật, ông dựa theo cách phân thích của Dịch truyện" về sự hình thành tám quẻ, dùng phương pháp "lưỡng phân" (phân đôi) để giải thích sự phát sinh của vạn vật, ông nói: một (Thái cực) sinh hai (Lưỡng nghi), hai sinh bốn (Tứ tượng), bốn sinh tám (bát quái), tám phân thành mười sáu... ông cho rằng từ Thái cực (cái Một) phân đôi mà thành hai thế lực "âm - dương", hai thế lực đó tác động lẫn nhau rồi cứ phân đôi mãi mà sinh ra vạn vật cụ thể. Nhưng Thái cực là gì, Thiệu Ung cho rằng "Đạo là Thái cực", "Tâm là Thái cực". Ổng nói: "Trời đất sinh ở Thái cực. Thái cực là cái Tâm của ta; muôn vật biến hoá là do Thái cực sinh ra, tức là do Tâm của ta sinh ra vậy. Bởi vậy mới nói Đạo của trời đất có đủ ở người". Như vậy quan niệm của ông về nguồn gốc của thế giới là duy tâm chủ quan.

Trong quan niệm của ông vể sự phát sinh, phát triển của thế giới có yếu tố biện chứng, mặc dù có màu sắc duy tâm: theo lý âm dương, tiêu trường, thịnh suy, ông suy ra: từ nửa đêm (giờ Tý) đên giữa trưa (giờ Ngọ) là lúc âm tiêu dương trướng, từ suy sang thịnh của một ngày; từ trưa đến nửa đêm là lúc dương tiêu âm trướng từ thịnh sang suy của một ngày; từ đó suy ra 12 giờ là một ngày, 30 ngày là một tháng, 12 tháng là một năm, 30 năm là một "Thế, 12 "Thế là một "Vận" (360 năm), 30 "Vận" là một "Hội" (10.800 năm), 12 "Hội" là một "Nguyên" (129.600 năm), cuộc thịnh - suy cứ lần lượt thay đổi cho đến hết một Nguyên thì vạn vật phải tiêu diệt, một thế giới mới lại bắt đầu hình thành, tuần tự lại lặp lại... Xuất phát từ quan niệm "vạn vật do "Tâm" sinh ra, "Đạo của trời đất có đủ ở người, Thiệu Ung chủ trương tu tâm để giữ cho cái "Tâm" được "hư không bất động", "thuần nhất bất phân" để quan sát, ứng biến với vạn vật biến hoá; quy luật của thiên nhiên (Đại vũ trụ) đồng nhất với quy luật của Tâm con người (Tiểu vũ trụ).

Chu Đôn Di (1017 - 1073), tự là Mậu Thúc, còn lấy hiệu là Liêm Khê. Chu Đôn Di gọi cái trạng thái hỗn độn đầu tiên nhất của vũ trụ là "Thái cực", quá trình vận động của "Thái cực" sinh ra hai khí là "âm - dương", do sự tác động của âm - dương sinh ra "Ngũ hành" (năm yếu tố vật chất đầu tiên), rồi sinh ra vạn vật. Trong sách "Thái cực đồ thuyết", ông vẽ "Thái cực đồ" gồm có 5 vòng tròn: vòng trên cùng vẽ vòng tròn để trống không, biểu tượng của Thái cực; vòng thứ hai vẽ biểu tượng của âm - dương trong đó có Thái dương - Thiếu âm, Thái âm - Thiếu dương biểu hiện sự vận động; vòng thứ ba vẽ biểu tượng Ngũ hành do gốc của âm - dương tác động với nhau mà ra; vòng thứ tư vẽ biểu tượng của càn - khôn (nam - nữ); vòng thứ năm vẽ vòng tròn trông không, biểu tượng sự hoá sinh vạn vật. Nhưng Thái cực là gì? Chu Đôn Di lại cho rằng Thái cực sinh ra từ trong cái "vô cực", do vậy suy đến cùng thì nó vẫn là một "vật tự có" nào đó, mông lung không thể nhận biết được; nó biểu hiện cho cái hư vô tuyệt đối" chi phối tất cả. Chu Đôn Di cũng cho rằng: vạn vật đều do Âm - dương, Ngũ hành mà ra nhưng duy chỉ có con người là bẩm thụ được cái khí tinh anh của Thái cực, Âm dương, Ngũ hành cho nên có tri thức, sáng suốt hơn muôn vật, khi hình [thể xác] đã sinh ra thì [tinh] thần mới xuất hiện, mới có tri thức và phân biệt thiện - ác, tuy nhiên do cái "khí tinh anh" ấy phân bố có "chỗ dày mỏng khác nhau" cho nên ngưòi ta có sự bất đồng về tính tình và hình thể, duy chỉ có bậc thành nhân mới lĩnh hội được đầy đủ cái khi tinh anh hơn người do vậy mà thông minh và có đủ cả "cái lý của trời đất" trong mình (Thái cực đồ thuyết).

Xuất phát từ quan niệm "trời người hợp nhất", ông cho rằng thế giới tự nhiên cũng có ý nghĩa đạo đức, do vậy con người cũng phải phóng sinh theo trời đất mà hợp đạo: Trời lấy dương sinh vạn vật, lấy âm thành vạn vật. Sinh túc là Nhân, thành túc là Nghĩa. Cho nên thánh nhân ở trên phải lấy điều nhân để nuôi vạn vật, lấy điều nghĩa để sửa [cai trị] muôn dân". (Xem thiên Hoá Thuận, Thông Thư). Chu Đôn Di tuyên truyền cho thứ đạo đức "Người quân tử lấy đạo đức làm quý, lấy cái thân được yên ổn làm giàu, xem ngựa xe áo mũ là nhỏ nhen, xem vàng ngọc là tro bụi" (Thông Thư), ở đây những quan niệm về sự hình thành và phát triển của thế giới, tư tưởng cho rằng thể xác có trước tinh thần có sau của Chu Đôn Di mang tính duyvật chất phác, chống lại thế giới quan thần học, đành rằng suy cho đến cùng thì học thuyết của ông vẫn là một học thuyết duy tâm thần bí.

Trương Tải (1020 - 1077), lấy hiệu là Hoành Cừ, nhà thiên văn học, nhà triết học có nhiều tư tuởng duy vật xuất sắc thời Tống, ông là người thông hiểu kinh sách của Phật, Lão, về sau chuyên chú vào "Lục Kinh" của Nho gia. Trương Tải đã đưa học thuyết về "Khí" trong tư tưởng triết học cổ đại Trung Quốc phát triển lên một bước mới. Ông cho rằng mọi hiện tượng đều từ "Khí" mà ra, mọi cái vô hình hay hữu hình đều là một bộ phận của khí.

Về phạm trù "Khí", ông đưa ra một cách giải thích mới. Ông cho rằng trong khí "Khí" chưa ngưng tụ hoặc chưa bốc hơi" thì không có hình dạng, mắt thường ta không nhìn thấy được, "Khí" ở trạng thái ấy gọi là "Thái hư"; cái "Khí Thái hư" ấy luôn luôn vận động, lên xuống trong khắp không gian, trong mọi thời gian, nó là đầu mối của mọi sự vật. Ông nói: "Khí mù mịt Thái hư luôn luôn chuyển động không bao giờ dừng. Dịch gọi là "Nguyên khí hỗn độn" (Nhân dân), Trang Sinh gọi là "Du khí ở nơi đồng ruộng" (Dã mã). Nó là đầu mối của sự hư - thực, động - tĩnh, âm - dương, cứng - mềm... " (Chính mông).

Theo quan niệm ấy, Trương Tải chỉ ra rằng sự hình thành của các vật là do quá trình "Khí" ngưng tụ, sự tiêu tan của chúng là quá trình tiên tan của "Khí" để trở thành trạng thái "Thái hư". Ông nói: Du khí mờ mịt, hợp lại thành chất, sinh ra muôn vật khác nhau... Thái hư không thể không có khí, khí không thể không ngưng tụ để sinh ra vạn vật, vạn vật không thể không tan ra để trở về dạng Thái hư. Như vậy, phạm trù "Khí, 'Thái hư của Trương Tài đã có một bước tiến rõ rệt so với quan niệm về Khí của các nhà triết học trước ông. "Thái hư" là cơ sở vật chất đầu tiên của thế giới. "Thái hư" được ông hiểu như một phạm trù vật chất, không thể định nghĩa hoặc xem như vật thể.

Phủ nhận thế giới tôn giáo, Trương Tải cho rằng không có vật gì có thể thoát ra ngoài khí "Thái hư", ngay cả quỷ thần cũng ở trong vòng ấy mà thôi, ông nói: "Quỷ" tức là "quy" (về),Thẩn" tức là "thản" (duỗi ra); quỷ thần chẳng qua là sự "co duỗi" cùa hai khí âm - dương; mây mưa sấm chớp cũng vậy, là những hiện tượng của hai khí âm - dương, không có tri thức và ý chí như người ta tưởng.

Một đóng góp quan trọng nữa của Trương Tải là trong học thuyết của ông đã có một số suy đoán thiên tài về phép biện chứng. Ông cho rằng các sự vật tồn tại không cô lập với nhau mà đều có mối liên hệ về không gian, thời gian với các sự vật khác (xem Chính mông); ông cho rằng "không có hai mặt đối lập không thể thấy được sự thống nhất, không thấy được sự thống nhất thì tác dụng của hai mặt đối lập cũng không có" (thiên Thái hoà, Chính mông), hai mặt đối lập là điều kiện tồn tại, động lực phát triển của sự vật. Ông cũng cho rằng, những mặt đối lập như Động - Tĩnh, Tụ - Tan, Trong - Đục v.v. là không thể chia cắt; có mặt đối lập thì có mặt tương phản, có mặt tương phản thì có mặt thù địch, có mặt thù địch thì có đấu tranh... (thiên Thái hoà trong Chính mông).

Về bản tính con người, Trương Tải cho rằng người ta ai cũng có hai tính, một là tính bản nhiên do tròi phú cho thì ai cũng có tính "Thiện"; hai là tính do sự hấp thu khí chất, mà khí chất thì có trong có đục, có dày có mỏng khác nhau cho nên mới có sự bất đồng kẻ "Thiện" người "Ác". Tuy nhiên một số người dù hung ác thế nào nhưng nếu biết sửa chữa tính ác thì củng sẽ giữ được cái tính "Thiện" là tính vốn có của mình.

Mặc dù vậy trong học thuyết của Trương Tải vẫn còn nhân tố siêu hình, duy tâm khi ông khẳng định hiện tượng đấu tranh giữa các mặt đối lập chỉ là tương đối, cuốỉ cùng nó sẽ đi đến chỗ hoà giải; hoặc ông cho rằng bản tính con người là trời phú cho...

Trưởc tác chính của Trương Tải để lại là: Chính mông, Tính lý thập di, Lý quật...

Trình Hạo (1032 - 1085), hiệu là Minh Đạo, Trình Di (1033 - 1107), hiệu là Y Xuyên, hai anh em lập nên môn "Lý học" thời Tống, có khuynh hưởng duy tâm khách quan. Trong quá trình phát triển của phái "triết học chính thống", yếu tố duy vật ngày dần mất đi và tăng cường yếu tố duy tâm. Hai anh em họ Trình là tiêu biểu của bước chuyển biến đó.

Về bản thể luận, Trình Hạo và Trình Di đã thụt lùi một bước so với Trương Tải. Hai ông coi "Lý" là bản thể của thế giới, là khởi nguyên của thế giới, Khi âm dương chưa phân định, còn hỗn độn nhất thể thì đó là lý", nhưng khi ảm dương đã phản, đã có tính chất khác nhau thì lúc đó không còn là "lý nữa mà chỉ là "Khí". "Lý là gì, các ông cho rằng cái khí "chân nguyên", nó chỉ hấp thu cái "khí bên ngoài chứ không bao giờ chịu lẫn lộn pha tạp với khí". Trình Di nói: cái khí chân nguyên [lý] không cùng với "khí" ở ngoài lẫn lộn mà nó chỉ lấy "khí" ở ngoài để nuôi dưỡng. Ví như cá ở trong nước, tính mệnh của cá không phải do nước mà có, nước chỉ nuôi chứa cá cho cá được sống. Trình Hạo cũng nói: trừ cái khó "kiến nguyên" [chân nguyên, lý] ra, bất luận vật gì cũng có hai mặt đối lập của nó, một âm - một dương, một thiện - một ác, dương mạnh thì âm yếu, thiện tăng thì ác giảm... sự mạnh yếu tiêu trưỏng đó là do cái "Lý" của tự nhiên chi phối. Theo lẽ tự nhiên chứ không có một sự an bài nào cả.

Ở đây hai anh em họ Trình có một điểm tích cực là họ coi sự vận động của giới tự nhiên và xã hội là theo cái "lý tự nhiên" chứ không phải đo một sự an bài của Thượng đế, nhưng đồng thời họ đã bước một bước khá dài trượt sang chủ nghĩa duy tâm khách quan khi trên thực tế họ đã tách "Lý" (hay "khí kiến nguyên", khí trinh nguyên") ra khỏi "Khí", biến nó thành một thứ tinh thần tuyệt đối, chi phối sự hoạt động của Khí". Từ quan niệm về bản thể như vậy, họ chuyển sang bàn về chính trị - xã hội, con người.

Hai ông cho răng "Lý" là cái vĩnh viễn tồn tại, tách rời đời sống xã hội, tách rời đời sống cụ thể, tổn tại độc lập khách quan. Mọi trật tự, quy tắc trong thế giới của các sự vật và hiện tượng đều là thể hiện của cái Lý" khách quan đó, con người chỉ có cố gắng hiểu nó để phục tùng mà thôi. Do vậy Trình Di chủ trương một cách lộn ngược, duy tâm về quá trình nhận thức và tu dưỡng cùa con người. Ông cho rằng, đại phàm cái biết, cái học vấn do sự nghe nhìn mà biết thì đó không phải là cái biết đúng, muốn biết đúng thì phải Thâm tư" (suy nghĩ sâu sắc) rồi mới Cùng lý" (cho hiểu cái lý) sau cùng mới "Trí tri" (hiểu đúng) được. Thực ra đây là phương pháp "tự tỉnh nội tâm" của Tăng Sâm, Mạnh Tử đã được Trình Di kế thừa. Theo hai ông, trong con người ta thì "Lý" tức là "tính", "tính" tức là Tâm" mà cái "Lý" là chí thiện chí mỹ cho nên không có "tính ác" mà chỉ có "khí" mới có cái "thiện" và cái "ác"; "Tâm" có thể bao quát tất cả những điều Nhân, Nghĩa, Trung, Tín của con người. Do vậy người quân tử phải biết "chính tâm" "dưỡng tính, tức là phải thường xuyên quay lại cái "Tâm" của mình để tự trau dồi, tức là phải "tận tâm" theo quy tắc của Mạnh Tử.

Sau khi Trình Hạo, Trình Di mất, học trò của các ông như Tạ Lương Tá (tự là Hiển Đạo), Dương Thì (biệt danh là Qui Sơn) tiếp tục phát triển học thuyết về "Lý", "Tâm", phát triển những nhân tố duy tâm trong sách Đại học, Trung Dung lên một bước nữa. Chu Hy là người hệ thống tất cả những quan niệm về "Lý", "Khí", "Tâm"... của thầy trò họ Trình để xây dựng học thuyết "Lý - Khí hoàn chỉnh.