I. Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ ngữ
Câu 1:
Từ “kinh tế” trong câu “Bủa tay ôm chặt bồ kinh tế” là cách nói rút gọn từ kinh bang tế thế, có nghĩa là trị nước cứu đời. Nghĩa từ “kinh tế” hiện nay chỉ một lĩnh vực của đời sống xã hội như: hoạt động lao động sản xuất, trao đổi, phân phối và sử dụng sản phẩm, của cải vật chất. Qua đó ta rút ra nhận xét: nghĩa của từ không phải nhất thành bất biến mà có thể biến đổi và phát triển theo thời gian; có thể mất đi nét nghĩa nào đó và cũng có thể được thêm vào những ý nghĩa mới.Câu 2:
- Xuân: + Nghĩa gốc: mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, thời tiết ấm dần, thường được xem là thời điểm mở đầu của một năm mới. + Nghĩa chuyển: chỉ tuổi trẻ, thời trẻ. - Tay + Nghĩa gốc: bộ phận gắn với phần trên của cơ thể, từ vai đến các ngón, dùng để cầm, nắm + Nghĩa chuyển: người chuyên hoạt động giỏi về một lĩnh vực nào đó, một môn thể thao hoặc một nghề. => Sự chuyển nghĩa của từ thường diễn ra theo hai kiểu quan hệ: ẩn dụ và hoán dụ. Theo quan hệ ẩn dụ, giữa nghĩa gốc và nghĩa chuyển có liên hệ tương đồng [ví dụ: nghĩa của từ “xuân” trong các câu thơ trên]. Theo quan hệ hoán dụ, giữa nghĩa gốc và nghĩa chuyển có liên hệ gần nhau [ví dụ: nghĩa của từ “tay” trong các câu thơ trên].II. Luyện tập
Câu 1: Tìm nghĩa của từ “chân” trong các câu:
- Câu [a]: nghĩa gốc, chỉ một bộ phận của cơ thể. - Câu [b]: nghĩa chuyển, theo phương thức hoán dụ. - Câu [c]: nghĩa chuyển, theo phương thức ẩn dụ. - Câu [d]: nghĩa chuyển, theo phương thức ẩn dụ.Câu 2:
Từ “trà” trong các trường hợp trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua [mướp đắng],... được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.Câu 3:
Trong các từ đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng,... từ “đồng hồ” được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ: dung cụ đo có hình thức giống đồng hồ.Câu 4: Tìm thí dụ để chứng minh các từ “hội chứng”, “ngân hàng”, “sốt”, “vua” là từ nhiều nghĩa.
a. Hội chứng: - Nghĩa gốc: tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh tật. VD: Hội chứng viêm đường hô hấp cấp rất phức tạp. - Nghĩa chuyển: tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội cùng xuất hiện ở nhiều nơi. VD: Lạm phát, thất nghiệm là hội chứng của tình trạng suy thoái kinh tế b. Ngân hàng: - Nghĩa gốc: tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lý các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng. VD: Ngân hàng công thương Vietcombank.- Nghĩa chuyển: Kho lưu trữ những thành phần, bô phận cơ thể để sử dụng khi cần thiết, hay tập hợp các dữ liệu liên quan đến tới một lĩnh vực. được tổ chức để tiện tra cứu, sử dụng.
VD: Ngân hàng máu, ngân hàng đề thi,... c. Sốt: - Nghĩa gốc: tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường do bị bệnh. Ví dụ: Nó bị sốt đến 40 oC. - Nghĩa chuyển: ở trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu, khiến hàng trở nên khan hiếm, giá tăng nhanh. VD: Cơn sốt đất, cơn sốt xe, cơn sốt điện thoại... d. Vua: - Nghĩa gốc: Người đứng đầu nhà nước, đứng đầu toàn dân để cai trị trong thời phong kiến. Ví dụ: Năm 1010 vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long. - Nghĩa chuyển: người được coi là nhất trong một lĩnh vực nhất định, thường là sản xuất, kinh doanh, nghệ thuật, thể thao. VD: Vua bóng đá, vua ôtô... Danh hiệu này thường dùng cho phái nam.Câu 5:
Từ “mặt trời” trong câu thơ thứ hai được sử dụng theo phép ẩn dụ. Nhưng trường hợp này không phải nghĩa gốc phát triển thành nghĩa chuyển, không phải ẩn dụ từ vựng. Đây là hiện tượng chuyển nghĩa tạm thời, chỉ có giá trị trong ngữ cảnh này, nó là ẩn dụ tu từ.
♦ Bài tập 1
Từ kinh tế trong bài thơ Cảm tác vào nhà ngục Quảng Đông của Phan Bội Châu có nghĩa là kinh bang tế thế trị nước cứu đời hay trị đời cứu dân.
Ngày nay, từ kinh tế là toàn bộ hoạt động của con người trong lao động sản xuất, trao đổi, phân phối và sử dụng của cải, vật chất.
Như thế, nghĩa của từ không phải là bất biến mà có thể thay đổi theo thời gian. Có những nghĩa cũ bị mất đi và nghĩa mới được hình thành.
♦ Bài tập 2
a] Xuân [1]: mùa xuân mùa mở đầu cùa nãm [nghĩa gốc].
Xuân [2]: thuộc về tuổi trẻ [nghĩa chuyển].
b] Tay [1]: bộ phận trong cơ thể người từ vai đến các ngón để cầm, nắm [nghĩa gốc].
Tay [2]: Người chuyên hoạt động hay giỏi về một môn, một nghề nào đó [nghĩa chuyển].
Ghi nhớ: Từ vựng của một ngôn ngữ không ngừng phát triển để đáp ứng các yêu cầu do xã hội đặt ra. Trong sự phát triển của từ vựng, hiện tượng một từ ngữ có thể phát triển nhiều nghĩa trên cơ sở nghĩa gốc, đóng vai trò quan trọng. Có hai phương thức chủ yếu trong sự phát triển nghĩa của từ ngữ: phương thức ẩn dụ và phương thức hoán dụ. |
II. LUYỆN TẬP
♦ Bài tập 1
Xác định nghĩa của từ chân.
a] Từ chân được dùng với nghĩa gốc.
b] Từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.
c] Từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
d] Từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
♦ Bài tập 2
Trong những cách dùng: trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua [mướp đắng], từ trà đã được dùng với nghĩa chuyển chứ không phải với nghĩa gốc như đã giải thích. Trà ở đây là sản phẩm từ thực vật được chế biến dưới dạng khô dùng để pha nước uống.
♦ Bài tập 3
Trong những cách dùng từ đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng,... từ đồng hồ được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ chỉ những đồ dùng để đo có bề ngoài giống đồng hồ.
♦ Bài tập 4
Tìm ví dụ dể chứng tỏ các từ đã dẫn là từ nhiều nghĩa.
a] Hội chứng: Nghĩa gốc: tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh. Nghĩa chuyển: tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội cùng xuất hiện ở nhiều nơi. Ví dụ: lạm phát, không việc làm là hội chứng của tình trạng suy thoái kinh tế.
b] Ngân hàng: Nghĩa gốc: tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tín dụng tiền tệ. Ví dụ: Ngân hàng nông nghiệp, Ngân hàng ngoại thương.
Nghĩa chuyển: kho lưu trữ những thành phần, bộ phận của cơ thể để sử dụng khi cần như ngân hàng máu, ngân hàng gen,... hay tập hợp các dữ kiện liên quan tới một lĩnh vực, được tổ chức để tiện tra cứu, sử dụng như trong ngân hàng dữ liệu, ngăn hàng đề thi... Trong trường hợp này nét nghĩa “tiền bạc” trong nghĩa gốc bị mất, chỉ còn lại nét nghĩa “lưu giữ bảo quản”.
c] Sốt: Nghĩa gốc: tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường do bị bệnh. Ví dụ: con bé bị sốt đến 40 độ.
Nghĩa chuyển: ở trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu khách hàng trở nên khan hiếm, giá tăng nhanh. Ví dụ: cơn sốt đất, cơn sốt hàng điện tử...
d] Vua: Nghĩa gốc: Người đứng đầu một nhà nước quân chủ. Ví dụ: Vua Hùng, vua Quang Trung...
Nghĩa chuyển: người được coi là nhất ở một lĩnh vực nào đó thường là sản xuất kinh doanh, thể thao, nghệ thuật. Ví dụ: Vua bóng đá Pelê, vua dầu hỏa, vua ô tô... cần lưu ý danh hiệu này thường dùng cho nam, còn nữ, ta dùng từ nữ hoàng. Ví dụ: nữ hoàng nhạc nhẹ.
♦ Bài tập 5
Từ “mặt trời” trong câu thơ thứ hai được sử dụng theo phép ẩn dụ tu từ. Nhà thơ gọi Bác Hề là mặt trời dựa trên mối quan hệ tương đồng giữa hai đối tượng được hình thành theo cảm nhận riêng của mình.
Đây không là hiện tượng một từ phát triển thành nhiều nghĩa bởi sự chuyển nghĩa ở đây chỉ có tính tạm thời.
Soạn bài Sự phát triển của từ vựng – Bài 4 trang 55 SGK Ngữ văn 9 tập 1. Trả lời các câu hỏi phần I, II trang 55 – 57 SGK Văn 9. Câu 4: Hãy tìm ví dụ để chứng minh rằng các từ hội chứng, ngân hàng, sốt, vua !à những từ nhiều nghĩa. Hội chứng – Nghĩa gốc: tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh…
I. Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ ngữ.
Câu 1.– Từ “kinh tế” trong bài thơ Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác là hình thức nói tắt của kinh bang tế thế, có nghĩa là trị nước cứu đời [có cách nói khác là kinh thế tế dân, nghĩa là trị đời cứu dân]. Cả câu thơ ý nói tác giả ôm ấp hoài bão trông coi việc nước, cứu giúp người đời.
– Ngày nay ta không còn dùng từ “kinh tế” theo nghĩa như vậy nữa mà theo nghĩa: toàn bộ hoạt động của con người trong lao động sản xuất, trao đổi, phân phối và sử dụng của cải, vật chất làm ra.
– Nghĩa của từ không phải bất biến. Nó có thể thay đổi theo thời gian. Có những nghĩa cũ bị mất đi và có những nghĩa mới được hình thành.
Câu 2. a. – Xuân [thứ nhất]: mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, thời tiết ấm dần lên, thường được coi là mở đầu của năm [nghĩa gốc].
– Xuân [thứ hai]: thuộc về tuổi trẻ [nghĩa chuyển]
=> Xuân: chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ.
b. – Tay [thứ nhất]: bộ phận phía trên của cơ thể, từ vai đến các ngón, dùng để cầm, nắm [nghĩa gốc]
– Tay [thứ hai]: người chuyên hoạt động hay giỏi về một môn, một nghề nào đó [nghĩa chuyển].
=> Tay: chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ. [Trong trường hợp này là lấy tên bộ phận để chỉ toàn thể]
II. Luyện tập
Câu 1. a. Từ chân được dùng với nghĩa gốc.
b. Từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.
c. Từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
d. Từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
Câu 2. – Từ trà trong định nghĩa của Từ điển tiếng Việt là nghĩa gốc.
– Từ trà trong những cách dùng như trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi,… là nghĩa chuyển. Nó chỉ còn giữ nét nghĩa “sản phẩm thực vật, đã sao, đã chế biến thành dạng khô, để pha nước uống”.
Câu 3: Trong những cách dùng như đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng,… từ đồng hồ được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ, chỉ những khí cụ dùng để đo có bề ngoài giống đồng hồ.
Câu 4. a. Hội chứng
+ Nghĩa gốc: tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh.
VD: Hội chứng viêm đường hô hấp cấp rất phức tạp.
+ Nghĩa chuyển: tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội, cùng xuất hiện ở nhiều nơi.
VD: Lạm phát, thất nghiệp là hội chứng của tình trạng suy thoái kinh tế.
b. Ngân hàng
+ Nghĩa gốc: tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng.
VD: Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam, Ngân hàng Ngoại thương Việt Nam…
+ Nghĩa chuyển: kho lưu trữ những thành phần, bộ phận của cơ thể để sử dụng khi cần như trong ngân hàng máu, ngân hàng gen,… hay tập hợp các dữ liệu liên quan tới một lĩnh vực, được tổ chức để tiện tra cứu, sử dụng như trong ngân hàng dữ liệu, ngân hàng đề thi… Trong những kết hợp này, nét nghĩa “tiền bạc” trong nghĩa gốc bị mất đi, chỉ còn nét nghĩa “tập hợp, lưu giữ, bảo quản”.
c. Sốt
+ Nghĩa gốc: tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường do bị bênh.
VD: Cô ấy bị sốt đến 40 độ.
+ Nghĩa chuyển: ở trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu, khiến hàng trở nên khan hiếm giá tăng nhanh.
VD: cơn sốt đất, cơn sốt vàng…
d. Vua
+ Nghĩa gốc: người đứng đầu nhà nước quân chủ.
VD: Năm 1010 vua Lí Thái Tổ dời đô về Thăng Long.
+ Nghĩa chuyển: người được coi là nhất trong một lĩnh vực nhất định, thường là sản xuất, kinh doanh, thể thao, nghệ thuật.
VD: vua dầu hỏa, vua ô tô, vua bóng đá, vua nhạc pop…
Danh hiệu này thường chỉ dùng cho phái nam, đối với phái nữ người ta thường dùng từ nữ hoàng [VD: nữ hoàng nhạc nhẹ, nữ hoàng sắc đẹp…]
Câu 5: – Trong hai câu thơ: Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng – Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ, từ mặt trời trong câu thơ thứ hai được sử dụng theo phép ẩn dụ tu từ. Tác giả gọi Bác Hồ là mặt trời dựa trên mối quan hệ tương đồng giữa hai đối tượng được hình thành theo cảm nhận của nhà thơ.
– Đây không phải là hiện tượng phát triển nghĩa của từ, bởi vì sự chuyển nghĩa của từ mặt trời trong câu thơ chỉ có tính chất lâm thời, nó không làm cho từ có thêm nghĩa mới và không thể đưa vào để giải thích trong từ điển.