11856Q703747Lê Quý ĐônLêQuý Đôn
Lê Quý Đôn [1726 - 1784] là người làng Diên Hà, trấn Sơn Nam, nay là thôn Đồng Phú, xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Ông là một vị quan đại thần dưới thời Lê Trung hưng, đồng thời cũng là nhà bác học nổi tiếng của Việt Nam với nhiều tác phẩm trên nhiều lĩnh vực.
- Đại Việt thông sử
- Phủ biên tạp lục
- Bắc sử thông lục
- Kiến văn tiểu lục
- Tờ khải của sứ bộ Trần Huy Mật sang Thanh khi về trình chúa Minh
- Mẹ ơi con muốn lấy chồng
- Vãng chi nhữ gia, tất kính tất giới, vô vi phu tử
- Lấy chồng cho đáng tấm chồng, bõ công trang điểm má hồng răng đen
Các tác phẩm được phát hành trước ngày 1 tháng 1 năm 1927 của tác gia này đã thuộc phạm vi công cộng trên toàn thế giới vì tác giả đã mất hơn 100 năm trước. Những bản dịch hoặc lần tái bản phát hành sau ngày đó vẫn có thể có bản quyền. Các tác phẩm được phát hành sau khi tác giả mất có thể có bản quyền tùy thuộc vào chúng đã phát hành được bao lâu tại từng quốc gia và lãnh thổ cụ thể.
Public domainPublic domainfalsefalse
Lê Quý Đôn [1726-1784] là quan thời Lê Trung hưng, được mệnh danh là nhà bác học lớn của Việt Nam trong thời phong kiến. Ông có những cống hiến trong nhiều lĩnh vực khoa học: Triết học, luật học, sử học, nông học, dân tộc học, xã hội học, thiên văn học, từ điển học…
Người đương thời khuyên nhau: Thiên hạ vô tri vấn Bảng Đôn, tức thiên hạ có điều gì không biết, đến hỏi Lê Quý Đôn.
Bạn đang xem: Sơ lược về tiểu sử và sự nghiệp nhà bác học lê quý đôn
Lê Quý Đôn sinh ra trong gia đình khoa bảng, cha là tiến sĩ Lê Trọng Thứ, quê ở làng Diên Hà, trấn Sơn Nam, nay là thôn Phú Hiếu, xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Mẹ ông là con gái một vị tiến sĩ, làm quan đến tước Hoàng Phái Hầu.
Từ nhỏ Lê Quý Đôn ham học, thông minh, có trí nhớ tốt, được người đương thời coi là "thần đồng". 5 tuổi, ông đọc được nhiều bài trong Kinh thi. 12 tuổi, Lê Quý Đôn đã học khắp kinh, truyện, các sử, sách của bách gia chư tử.
14 tuổi, Lê Quý Đôn theo cha lên học ở kinh thành Thăng Long. Lúc ấy, cậu bé quê Thái Bình đã thông thuộc toàn bộ sách kinh, sử của Nho gia. 17 tuổi, Lê Quý Đôn thi Hương đỗ Giải nguyên. 27 tuổi ông đỗ Hội nguyên, rồi đỗ Đình Nguyên Bảng nhãn.
| Trọng tài trận Việt Nam - UAE bị cộng đồng mạng “tấn công“ Facebook cá nhân, phải tạm khóa tài khoản | |
| Chuyện chưa kể về Minh Vương: Bố mất nhưng ‘không được chịu tang‘ và sự nghiệp nhiều sóng gió | |
| Thủ môn Tấn Trường xin lỗi vì để lọt lưới, NHM vào an ủi: Anh làm tốt quá rồi, nghỉ ngơi chút thôi |
Sau khi đỗ đạt, Lê Quý Đôn được giao nhiều chức vụ quan trọng của triều đình Lê - Trịnh. Ông từng khiến quan nhà Thanh phải tôn trọng, đổi cách xưng hô từ "di quan di mục" [tức quan lại mọi rợ] thành "A Nam cống sứ" với các sứ thần Đại Việt. Đoàn sứ của Triều Tiên cũng phải nể phục, ca ngợi tài văn thơ của ông. Theo sáchKhâm định Việt sử thông giám cương mục, năm 1762 Lê Quý Đôn được thăng chức Thừa chỉ Viện Hàn Lâm, rồi làm Học sĩ ở Bí thư các để duyệt kỷ sách vở.
Xem thêm: Add-On Là Gì ? Những Điều Bạn Cần Biết Về Addon Domain Add On Là Gì
Lê Quý Đôn là tác giả của nhiều tác phẩm khảo cứu về lịch sử, địa chí, văn hóa Việt Nam. Về lịch sử - địa lý, ông có các tác phẩm:Đại Việt thông sửvới 30 quyển ghi chép về hơn 100 năm của triều nhà Lê, bắt đầu từ Lê Thái Tổ đến Lê Cung Hoàng.Phủ biên tạp lục[6 quyển], viết xong năm 1776, ghi chép về tình hình xã hội Đàng Trong từ thế kỷ thứ 18 trở về trước.
CuốnVân đài loại ngữ[9 quyển] được Lê Quý Đôn hoàn thành vào năm 1773, được coi là "bách khoa thư" đồ sộ nhất thời phong kiến Việt Nam. Tác phẩm tập hợp các tri thức về triết học, khoa học, văn học... sắp xếp theo thứ tự: Vũ trụ luận, địa lý, điển lệ, chế độ, văn nghệ, ngôn ngữ, văn tự, sản vật tự nhiên, xã hội... Vân đài loại ngữ là bộ sách đạt tới trình độ phân loại, hệ thống hóa, khái quát hóa khá cao, đánh dấu một bước tiến bộ vượt bậc đối với nền khoa học Việt Nam thời phong kiến.
| Khám phá ngôi nhà mà HLV Park Hang Seo đang ở tại Việt Nam | |
| Người đàn ông có 89 đứa con và nhiều vợ nhất thế giới qua đời | |
| Lời tiên đoán về COVID-19 của thần đồng tiên tri Ấn Độ thành sự thật chỉ sau 12 ngày? |
Trong cuốnTrí thức Việt Nam xưa và nay,tác giả Văn Tân đã nói: "Lê Quý Đôn là nhà bác học lớn nhất của nước Việt Nam thời phong kiến. Suốt đời ông tỏ ra là một người đọc sách không biết mệt mỏi và viết sách không mệt mỏi".
[1]
Nhà bác học Lê Quý Ðôn [1726 -1784]
Nguồn vietsciencesLê Quý Đôn nguyên là Lê Danh Phương, tự Doãn Hậu, hiệu Quế Đường, sinh ngày 2-8-1726,trong một gia đình khoa bảng; cha là tiến sĩ Lê Trọng Thứ, quê tại làng Diên Hà, trấn SơnNam Hạ, nay là thôn Phú Hiếu, xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình.
Ngay từ nhỏ ơng đã nổi tiếng thơng minh, chăm học. Năm 14 tuổi, Lê Quý Đôn theo cha lên học ởkinh đô Thăng Long. Lúc ấy cậu bé 14 tuổi đã học xong toàn bộ sách kinh, sử của Nho gia. 18 tuổi,Lê Quý Đôn thi Hương đỗ Giải nguyên. 27 tuổi đỗ Hội nguyên, rồi đỗ Đình Nguyên Bảng nhãn. Saukhi đã đỗ đạt, Lê Quý Đôn được bổ làm quan và từng giữ nhiều chức vụ quan trọng của triều Lê -Trịnh, như: Hàn lâm thừa chỉ sung Toản tu quốc sử quán [năm 1754], Hàn lâm viện thị giảng [năm1757], Đốc đồng xứ Kinh Bắc [năm 1764], Thị thư kiêm Tư nghiệp Quốc tử Giám [năm 1767], Tánlý qn vụ, Thị phó đơ ngự sử [năm 1768], Công bộ hữu thị lang [năm 1769], Bồi tụng [Phó thủtướng] [năm 1773], Lại bộ tả thị lang kiêm Tổng tài quốc sử quán [năm 1775], Hiệp trấn tham tánquân cơ Trấn phủ Thuận Hóa [năm 1776], Hiệp trấn Nghệ An [năm 1783], Công bộ thượng thư[năm 1784]...
Lê Quý Đôn mất ngày 1-5-1784 tại quê mẹ, làng Nguyên Xá, huyện Duy Tiên [nay thuộc Hà Nam].Thi hài ông được đưa về mai táng ở quê nhà.
[2]
Ngồi đầu óc thơng tuệ đặc biệt cộng với vốn sống lịch lãm và một nghị lực làm việc phi thường,phải kể đến thời đại mà Lê Quý Đôn sống. Và ông là đứa con đẻ, là sản phẩm của thời đại ấy kếttinh lại.
Lê Quý Đôn sống ở thế kỷ thứ 18 thời kỳ xã hội Việt Nam có nhiều biến động lớn. Trong lịng xã hộiViệt Nam đầy mâu thuẫn khi ấy đang nảy sinh những mầm mống mới của thời kỳ kinh tế hàng hóa,thị trường trong nước mở rộng, thủ công nghiệp và thương nghiệp có cơ hội phát triển... Tình hìnhđó đã tác động mạnh mẽ tới đời sống văn hóa, tư tưởng, khoa học. ở thế kỷ 18, xuất hiện nhiều têntuổi rực rỡ như Đồn Thị Điểm, Ngơ Thì Sĩ, Nguyễn Gia Thiều, Đặng Trần Côn, Lê Hữu Trác...Đồng thời các tri thức văn hóa, khoa học của dân tộc được tích lũy hàng ngàn năm tới nay đã ở vàogiai đoạn súc tích, tiến đến trình độ phải hệ thống, phân loại. Thực tế khách quan này địi hỏi phảicó những bộ óc bách khoa và Lê Q Đơn với học vấn uyên bác của mình đã trở thành người "tậpđại hành" mọi tri thức của thời đại. Có thể nói, toàn bộ những tri thức cao nhất ở thế kỷ thứ 18 đềuđược bao quát vào trong các tác phẩm của Lê Quý Đôn. Tác phẩm của ông như cái mốc lớn đánhdấu thành tựu văn hóa của cả một thời đại với tất cả những ưu điểm cùng nhược điểm của nó.Tác phẩm của Lê Q Đơn thống kê có tới 40 bộ, bao gồm hàng trăm quyển, nhưng một số bị thấtlạc. Những tác phẩm tiêu biểu của Lê Q Đơn cịn giữ được có thể kể ra như sau:
- Quần thư khảo biện, tác phẩm chứa đựng nhiều quan điểm triết học, lịch sử, chính trị được viếttrước năm ông 30 tuổi.
- Vân đài loại ngữ, Lê Quý Đôn làm xong lúc ông 30 tuổi. Đây là một loại "bách khoa thư", trong đótập hợp các tri thức về triết học, khoa học, văn học... sắp xếp theo thứ tự: Vũ trụ luận, địa lý, điển lệ,chế độ, văn nghệ, ngôn ngữ, văn tự, sản vật tự nhiên, xã hội... Vân đài loại ngữ là bộ sách đạt tớitrình độ phân loại, hệ thống hóa, khái qt hóa khá cao, đánh dấu một bước tiến bộ vượt bậc đốivới nền khoa học Việt Nam thời phong kiến.
- Đại Việt thơng sử, cịn gọi Lê triều thơng sử, là bộ sử được viết theo thể ký truyện, chép sự việctheo từng loại, từng điều một cách hệ thống, bắt đầu từ Lê Thái Tổ đến Cung Hoàng, bao quát mộtthời gian hơn 100 năm của triều Lê, trong đó chứa đựng nhiều tài liệu mới mà các bộ sử kháckhơng có, đặc biệt là về cuộc kháng chiến chống Minh.
- Kiến văn tiểu lục, là tập bút ký nói về lịch sử và văn hóa Việt Nam từ đời Trần đến đời Lê. Ơng cịnđề cập tới nhiều lĩnh vực thuộc chế độ các vương triều Lý, Trần, từ thành quách núi sông, đườngxá, thuế má, phong tục tập quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cách khai thác cho tới các lĩnh vựcthơ văn, sách vở...
- Phủ biên tạp lục, được viết trong thời gian Lê Q Đơn làm Hiệp trấn Thuận Hóa. Nội dung ghichép về tình hình xã hội. Đàng Trong từ thế kỷ thứ 18 trở về trước.
Cơng trình biên soạn lớn nhất của Lê Q Đơn là bộ Tồn Việt thi lục 6 quyển, tuyển chọn 897 bàithơ của 73 tác giả từ thời Lý đến đời Lê Tương Dực [1509 - 1516]. Lê Q Đơn hồn thành TồnViệt thi lục năm 1768, dâng lên vua, được thưởng 20 lạng bạc.
Về sáng tác văn xuôi, theo Phan Huy Chú, Lê Quý Đôn có Quế Đường văn tập 4 quyển, nhưngsách này đã mất. Về sáng tác thơ, Lê Quý Đôn để lại có Quế Đường thi tập khoảng vài trăm bài làmở trong nước và trong thời gian đi sứ Trung Quốc.
[3]
Quan niệm về thơ của Lê Quý Đôn được tổng hợp lại như sau: "Làm thơ có 3 điểm chính: một làtình, hai là cảnh, ba là việc. Tiếng sáo thiên nhiên kêu ở trong lòng mà động vào máy tình; thị giáctiếp xúc với ngồi, cảnh động vào ý, dựa cổ mà chứng kim, chép việc thuật chuyện, thu lãm lấy tinhthần... đại để khơng ngồi ba điểm ấy".
Đây là những tiêu chuẩn về thơ mà Lê Q Đơn đề ra cho q trình sáng tác của mình. Đọc thơ LêQ Đơn, chúng ta thấy thơ ơng thật phong phú đa dạng, sâu sắc về tư tưởng, nghệ thuật và để lạitrong lòng ta những xúc động đẹp đẽ, sâu xa:
Thành cổ lộng
Thành hoang tường đổ đã bốn trăm năm,Dây dưa, dây đậu leo quấn xanh tốt.Sóng biết đã rửa sạch nỗi hận cho vua Trần,Cỏ xanh khó che lấp sự hổ thẹn của Mộc Thạnh.
Sau trận mưa bò vàng cầy bật gươm cũ,Dưới trăng chim lạnh kêu bên lầu tàn.