TÌNH YÊU TRONG SỬ THI ẤN ĐỘTRẦN THỊ PHƯƠNG LÝTình yêu trong thế giới của sử thi Ấn Độ tìm kiếm tâm hồn con người, tâmhồn cỏ hoa và tâm hồn vũ trụ. Mỗi sử thi là một thánh kinh, đồng thời lại làthiên tình sử thấm đẫm chất nhân văn với một vẻ đẹp quyến rũ và gợi cảmvô song. Tìm hiểu về vấn đề tình yêu trong sử thi Ấn Độ [dựa trên hai tácphẩm tiêu biểu “Mahabharata” và “Ramayana”], chúng tôi lựa chọn phântích các phương diện chính: ý nghĩa của đề tài tình yêu, cách xây dựng hệthống nhân vật, không gian, thời gian nghệ thuật trong sự liên kết với đề tàitình yêu.1. Ấn Độ là đất nước luôn vinh danh tình yêu trong một niềm hoan lạc vô biên.Điều kỳ diệu ở xứ sở làm cái nôi của tôn giáo này lại là sự rực rỡ hoa trái và hương sắctình ái, lại là biểu hiện sâu sắc sự hợp thể giữa cảm quan tôn giáo thiêng liêng và khátvọng yêu thương mãnh liệt. Văn học Ấn Độ, chính vì vậy, là một sự tổng hợp của triếthọc tư biện xen lẫn với các cảm xúc trữ tình, của chủ nghĩa khổ hạnh xen lẫn với chủnghĩa tính dục, của sự vận động vũ trụ hoà quyện vào nhịp sống con người trần thế.Hiểu một cách cụ thể, đó là sự chuyển tải những khát vọng của con người được giảithoát bằng những suy tưởng sâu xa mang tính chất thần bí, cùng với một niềm ham sốngmãnh liệt đối với thế giới trần tục.Như là sự hoà điệu với thiên nhiên kỳ vĩ và dữ dội, như một cách giải quyết vớichủ nghĩa khắc kỷ, tình yêu vì thế được biểu hiện vô cùng đam mê, cuồng nhiệt và trởthành chủ đề chính của các thiên sử thi Ấn Độ đầy mê hoặc.Trong “Ramayana”, “tình yêu giữa Rama và Sita được đưa lên đỉnh cao tuyệt mỹvà cũng chịu trầm luân trong hố thẳm hận sầu” [5, Tr.124]. Trong “Mahabharata”, tìnhyêu thể hiện ở mối quan hệ của nàng Draupadi với năm anh em nhà Pandava trên nhữngcơ sở gắn bó khác nhau. Đúng nghĩa tình vợ chồng, phải kể đến quan hệ của nàng đốivới Arjuna. Trong quan hệ với Yuhisthira, nàng giống một thứ nữ tận tụy ngưỡng mộ kẻtrên. Đặc biệt nàng gắn bó với Bhisma về phương diện ý thức trả thù. Cặp nhân vậtBhisma - Draupadi là biểu tượng hồn nhiên, vô tư về khát vọng cấp thiết của cộng đồngđòi hỏi công lí phải được thực hiện.Có thể nói, trong các sử thi Ấn Độ tình yêu đã được nâng lên thành một đề tàichói sáng và gợi cảm; thể hiện nhuần nhị sự gắn kết giữa niềm vui sống cùng nhục cảmtrần thế với tư tưởng hiến dâng không biết mỏi cho niềm khao khát được siêu thoát vàovũ trụ mênh mông của con người Ấn Độ. 46THÔNG BÁO KHOA HỌCSỐ 3[49]/20042. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong sự liên kết với đề tài tình yêu.Nếu sử thi Homero tập trung miêu tả nhân vật với chiến thuật “nắm lấy khúcgiữa” thì sử thi Ấn Độ ngược lại, thể hiện toàn bộ cuộc đời người anh hùng từ khi họsinh ra đến lúc đạt tới cõi cuối cùng của tâm linh. Người anh hùng luôn nghiệm sinhbốn giai đoạn cơ bản của đời người theo quan niệm Hinđu giáo:ƒ Brahmacharya [Thời kỳ độc thân, học tập, tu dưỡng để thu lượm tri thức]ƒ Grahasthya [Làm chủ gia đình, hưởng hạnh phúc ái ân và tích luỹ của cải]ƒ Vanaprastha [Từ bỏ gia đình, vào rừng tu luyện khổ hạnh]ƒ Sanyasa [Từ bỏ hoàn toàn thế giới và đạt đến thế giới tâm linh]Qua 4 giai đoạn cơ bản đó, người anh hùng sử thi đã đạt được 4 mục tiêu cơ bảncủa con người:ƒ Dharma [bổn phận đạo lý]ƒ Artha [của cải]ƒ Kama [tình yêu]ƒ Moksha [giải thoát]Thật sự nhân bản khi nhân vật anh hùng trong sử thi Ấn Độ - đặc biệt là hoàng tửRama trong sử thi “Ramayana” - thừa nhận khao khát tình yêu trong thế giới thực tại.Hơnmột lần, Rama từng nói với Laskamana [người em trai của chàng] về khát vọng tình yêu:"Laskamana ơi, anh không thể sống thêm nữa một khi mà không có người đẹp- mắt bông sen, ham mê giống hoa sen” [3, Tr.8]."Giá bây giờ, anh tìm ra Sita rồi cùng nhau ở trên bờ hồ Pampa thì thôi, anhchẳng khao khát gì Ayodhia hoặc cõi trời... Anh sẽ chỉ sung sướng nếu tìm ra nàng Sita.Chỉ lúc đó anh mới muốn sống thôi em ạ” [3, Tr. 9]."Đối với anh, cảm thấy được sống với Gianiki trên cõi trần thế này như thế là đủ,chẳng cần gì hơn” [4, Tr.13].Nếu người anh hùng Hy Lạp trong sử thi Iliad ước vọng nguyệt quế của vinhquang chiến thắng, thì những người anh hùng sử thi Ấn Độ, bên cạnh khao khát côngquả tôn giáo, vẫn không ngừng ấp ủ khát vọng về tình anh em, tình yêu trần thế.Khi khảo sát các sử thi dưới phương diện tìm hiểu đề tài tình yêu, chúng tôi nhậnthấy người anh hùng có mối quan hệ chặt chẽ với người phụ nữ. Người phụ nữ xuấthiện như là hiện thân của những vẻ đẹp kỳ diệu. Họ là đoá sen làm nền khắc hoạ thêmvẻ đẹp của các anh hùng, được thể hiện trên nhiều bình diện cuộc sống, từ tình yêu đếnTÌNH YÊU TRONG SỬ THI ẤN ĐỘ47chiến tranh. Điều đặc biệt của riêng sử thi Ấn Độ đó là người phụ nữ không bị xem nhưmột thành phần vật chất mà họ là một thực thể tinh thần sống động. Người anh hùng lýtưởng sử thi Ấn Độ luôn biết lắng nghe, thấu hiểu trong tiếng nói của người phụ nữnhững khát vọng sâu xa, cơ bản nhất của đời người. Thế giới tinh thần người phụ nữcùng những nét đẹp thuần khiết của họ được miêu tả sống động, được khúc xạ qua phảnứng tinh thần của chính những nhân vật anh hùng trong sử thi. Có thể khẳng định "chưacó một bộ sử thi cổ đại nào khác tương xứng về vấn đề này và chưa có bộ sử thi nào màchúng ta lại dùng khái niệm tình yêu để chỉ mối quan hệ của người phụ nữ với ngườianh hùng mà không đắn đo như trong sử thi Ấn Độ” [6, Tr. 32].Trong thế đối sánh để làm nổi bật vẻ đẹp của người anh hùng lý tưởng, người phụnữ luôn hiện lên như những gì hoàn hảo. Khi nhận xét về nhân vật Draupadi [vợ củanăm anh em nhà Pandava] trong “Mahabharata”, Jean-Claude Carrière đã khẳng địnhđó là vẻ đẹp của lửa. Ở Draupadi, sử thi không nhấn mạnh vào các nét hấp dẫn giới tínhcủa một mỹ quan thấm đẫm nhục cảm về phụ nữ [như Sita trong “Ramayana” “đôi môisan hô”, “bộ ngực tròn thơm như trái chín”, “đùi êm như vòi voi”, “những cánh tay ômriết như dây leo”…], Draupadi là vẻ đẹp của lửa - “Một gam màu nóng, dữ dội thay sựdịu dàng bằng ánh rực rỡ và hơn cả quyến rũ, đó là sức chế ngự” [7, Tr.101].Còn khi nhận xét về Sita [nhân vật nữ trong “Ramayana”], một nhà nghiên cứuvăn học đã từng ca ngợi “trí tưởng tượng sáng tạo của người Hinđu không hình dungnhân vật nào cao nhã hơn và thiêng liêng hơn nàng Sita. Văn chương nhân loại chưatừng sản sinh một lý tưởng nào cao hơn về tình yêu nữ tính, sự thật nữ tính và lòng tậntâm nữ tính” [8, Tr140].Sáng tạo được những nhân vật nữ như thế, sử thi Ấn Độ thực sự là những tácphẩm thiên tài tràn ngập cái đẹp người phụ nữ - hiện thân sáng ngời tâm hồn Ấn Độ “không đánh đập người phụ nữ dù bằng một cành hoa” [Ngạn ngữ Ấn Độ].Trong trái tim người anh hùng sử thi Ấn Độ, họ là tình yêu, là đại diện của nhữngkỷ niệm trong sáng, là đối tượng để được chở che.Khi Draupadi bị Duasanna sỉ nhục, Bhisma tức giận cao độ “trái tim ứ tràn củachàng trút ra một tiếng gầm thịnh nộ khiến các bức tường phải rung chuyển” rồi chànghét to lời nguyền khủng khiếp “Ta thề sẽ không bao giờ về nơi cư ngụ mà trời ban chotổ tiên ta, nếu ta không xé nát ngực và uống máu thằng Duasanna tội lỗi” [1, Tr.154].Khi Rama biết Sita ở lều một mình, chàng vội vàng quay về “bắt đầu loạngchoạng, vấp ngã trên đường”, “vội vã đi nhanh vì hết sức nóng lòng” [2, Tr.331]. 48THÔNG BÁO KHOA HỌC SỐ 3[49]/2004Biết Sita yêu dấu đã bị bắt, Rama tìm kiếm khắp nơi, trong lòng chàng “nỗi đaukhổ mênh mông như đại dương”, chàng thấy “cả bầu trời hiện ra đang héo hon vì tình”[2, Tr.334]. Và trong phút mê man trong cô đơn, tuyệt vọng, Sita hiện lên rực rỡ với mắtcánh sen càng khiến chàng hoàng tử tài ba trở thành người tình cuồng nhiệt, không ngầnngại thừa nhận “mỗi một chi tiết, mỗi một nét trên khuôn mặt nàng dường như đều cósức tấn công và quật ngã tôi - kẻ mà cũng đã từng định đoạt sinh mệnh của bầy quỷ, giờđây phải chịu lệ thuộc vào một kẻ chỉ cần bật chiếc cung bằng mía và những mũi tênbằng hoa” [2].Không chỉ dừng lại đó, Rama còn mang trong mình tâm hồn đa cảm, tinh tế vàkhả năng sống cuộc đời người khác như chính cuộc đời mình:"người mà anh yêu dấu[...] với nước da như vàng, đôi mắt như cánh sen sẽ chếtmất trong mùa xuân ấy” [3, Tr.7]."nàng con gái có đôi mắt bông sen làm sao có thể sống được khi nghe tiếng hótcủa loài Chakravaka sống có đôi có lứa. Nhìn đồi núi, nhìn sông ta đâu có sung sướnggì khi vắng nàng" [3, Tr.72].Sự cảm thông, nỗi đau đó biểu lộ tình yêu nồng cháy của Rama; đồng thời hé mởnét trẻ trung, lung linh của nền văn hoá Ấn Độ vốn trầm tư trong những suy tưởng,mang tính chất tâm linh thuần khiết. Qua những hình tượng phụ nữ cao cả thể hiệnnguyên lý nữ tính của vũ trụ, các sử thi đã trình bày khát vọng về một nhân cách anhhùng toàn vẹn phải duy trì hài hoà: âm - dương, yêu chuộng hoà bình, sẵn sàng dốc sứccho chiến tranh chính nghĩa, đòi hỏi công lý và bảo vệ cái đẹp.Chính tình yêu đã biến những người anh hùng Ksatrya thành những anh hùngnghệ sĩ biết nâng đỡ, bảo vệ cái đẹp, đưa cái đẹp lên ngôi, tiếp nối truyền thống văn hoáẤn Độ- đất nước tôn trọng phụ nữ.3. Không gian - thời gian nghệ thuật trong sự liên kết với đề tài tình yêu.Tiêu biểu cho việc miêu tả thời gian không gian nghệ thuật để khắc họa tâm lýnhân vật trong tình yêu phải kể đến sử thi “Ramayana”.a. Thời gian nghệ thuật:Trong sử thi này, Vamiki đã sử dụng phạm trù hồi tưởng như là một yếu tố củathời gian nghệ thuật. Trong “Ramayana”, những kỷ niệm cũ đầy ngọt ngào thơ mộngvới Sita hiện lên thông qua hồi tưởng của Rama. Khi mất Sita, Rama thường quay lạiquá khứ, với những hồi ức của lòng mình. Thời gian như là người bạn đường của khổđau. Nhân vật của “Ramayana” nhìn thấy thời gian trôi đi một cách tàn nhẫn, khiến lòngTÌNH YÊU TRONG SỬ THI ẤN ĐỘ49đau đớn hơn. Họ suy ngẫm về thời gian với niềm thương tiếc, với nỗi khổ đau “Nếu nhưmùa xuân cũng tới nơi mà nàng hiện đang bị giam hãm, chắc nàng cũng âu sầu héo honnhư anh vậy” [3, Tr.7]. Mùa xuân vì thế càng thắp lửa trong lòng Rama “Ngọn gió nồmmát lạnh, thơm nức hương hoa mùa xuân chẳng khác gì lửa đốt”, khiến chàng “haomòn, héo hắt đi vì nỗi vắng nàng như một ngọn lửa âm ỉ cháy” [3, Tr.6]. Hình ảnh ngọnlửa trở thành một cơn khát khủng khiếp hành hạ Rama, cơn khát của tình yêu, xa cáchâu lo và tuyệt vọng.Trong “Ramayana”, chúng ta nhận ra sự cộng hưởng về cảm xúc trong tâm lýnhân vật nhờ sự soi chiếu lẫn nhau giữa thời gian quá khứ và hiện tại. Mỗi bước chuyểncủa thời gian là sự hoà cùng một nhịp với những vận động của tâm hồn nhân vật: mùaxuân sôi nổi nhớ thương rạo rực, mùa mưa tràn trề sức sống trên nỗi đợi chờ thụ động,im ắng và bất lực khiến tình yêu càng thêm da diết, khao khát được bứt phá.Thời gian nghệ thuật trong sử thi vì thế là phạm trù quan trọng để diễn tả tâm lýnhân vật người tình một cách độc đáo trong sự gắn kết với đề tài tình yêu.b. Không gian nghệ thuật:Nguyễn Thị Mai Liên trong “Nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật trong Ramayana”đã cho rằng có ba chiều không gian ở trong sử thi: bề rộng [thế giới trần gian], tầm cao[không gian bổn phận] và chiều sâu [không gian tình yêu][9]. Gắn kết với không giantình yêu là hình ảnh của thiên nhiên - một bộ phận đại diện thường xuyên, không thểthiếu trong đời sống của các nhân vật sử thi Ấn Độ. Với sử thi Ấn Độ, thiên nhiên làngười bạn đường thiết thân giúp cho tâm hồn và tình cảm con người luôn luôn đượctrong sáng, có đủ sức vươn cao thoát khỏi dục vọng và vun đắp cho con người một tìnhyêu rộng lớn mênh mông như vũ trụ. Đối với người anh hùng, thiên nhiên là dấu chấmlặng đi sâu vào thế giới tâm hồn. Trong tình yêu, Rama hái nụ hoa Kêrêxa còn đọngsương mai cài lên mái tóc nàng Sita. Những nụ hoa như thể sinh mệnh quý báu, kết tinhcủa đất trời tuyệt đẹp kia là tặng vật rạng ngời nhất mà thiên nhiên giành cho tình yêu.Sắc đỏ mà chàng Rama mài từ đá núi chấm lên trán Sita là minh chứng hùng hồn cho sựkhát khao hoà quyện giữa tôn giáo - tình yêu và tự nhiên.Hơn thế nữa, thiên nhiên trong “Ramayana” còn có ý nghĩa sâu sắc khi nhân vậtngười tình xa cách, ngồi một mình nhớ thương, mong đợi, sầu muộn hay tức tối. Giữanhân vật và thiên nhiên có một mối tương thông lặng thầm, hé mở thế giới tâm hồnnhân vật.Có khi đó là thiên nhiên tương phản với cảnh ngộ nhân vật, khắc sâu tâm trạng trớtrêu đau xót của nhân vật. Ở chương “Hồ Pampa” mùa xuân hiện ra “gió đùa giỡn với 50THÔNG BÁO KHOA HỌC SỐ 3[49]/2004lửa, chim từng đôi đang cùng bạn tình thủ thỉ trong niềm hoan lạc” yêu kiều, rực rỡ vànồng nàn là vậy nhưng không làm nảy nở niềm vui mà chỉ sắc nhọn thêm nỗi đau trongtrái tim chàng Rama: “mùa xuân như lửa, đang thiêu đốt lòng anh đến là khổ. Hoaashôka đỏ là than hồng, tiếng vo ve của đàn ong là tiếng lửa vèo vèo và lá màu đồngthan là ngọn lửa! Những ý nghĩa về nàng thiêu đốt anh, gió mùa xuân không thể quạtcho anh mát dịu được”[3, Tr.6].Rồi có khi những nhớ thương mãnh liệt trở thành ám ảnh tràn vào cảnh vật, khiếnRama nhìn vào đâu cũng thấy bóng hình người yêu “hãy chú ý mà xem, các hoa sennom giống mắt Sita của anh và cơn gió hây hây từ rừng cây thổi đến bay theo hươngsen khi đụng tới có khác gì hơi thở của nàng Sita!”[2]. Con người đã khám phá thế giớibên ngoài cũng là để thúc đẩy những khám phá đích thực của tâm hồn.Thông qua tìm hiểu không gian và thời gian nghệ thuật, tìm hiểu cách xây dựngcác nhân vật sử thi trong sự gắn kết với đề tài tình yêu, chúng ta đã có thể thấy đượcphần nào khá trọn vẹn các phương diện tinh thần Ấn Độ.4. Với “Mahabharata” và “Ramayana”, Ấn Độ đã cống hiến cho kho tàng thế giớimột kiểu mẫu độc đáo của sử thi phương Đông. Hoà quyện giữa các yếu tố ngỡ như đốilập nhưng lại thống nhất biện chứng: thần linh và trần thế, thiêng liêng và nhục cảm,cùng một lối tư duy đặc biệt luôn hướng về cái phổ quát và đi vào chiêm nghiệm chiềusâu tâm hồn, người Ấn đã để lại cho nhân loại kho tàng sử thi khổng lồ được ca ngợi làcác tuyệt tác, tiềm tàng giá trị nhân bản và nghệ thuật phong phú trong buổi ban sơ lịchsử loài người.Sử thi Ấn Độ - Đó là vầng ánh sáng thuần khiết, cao siêu, huyền bí: “Từ đó hiệnthân sừng sững một Ấn Độ đã đạt đến sự trưởng thành, chín chắn của tinh thần, xác lậpnhững con đường tâm linh dẫn dắt người ta giác ngộ bổn phận của mình, nhận thức về ýnghĩa hành động chuyển từ bình diện trần thế sang bình diện vũ trụ dưới những tia sángcủa mặt trời” [7, Tr.120]. Mặt khác, sử thi Ấn Độ cũng tràn đầy sự sống, tình yêu vànồng nàn nhục cảm. Con người, thiên nhiên trong sử thi như trái cây chín ửng dưới bầutrời Ấn Độ, lúc nào cũng ngào ngạt hương thơm. Một hương thơm viên mãn, quyến rũđầy mời mọc nhưng cũng rất kỳ bí.Trong dòng chảy vô cùng linh động của cuộc sống, sự hiện hữu của tình yêu vàkhả năng phát hiện ra nó ở mỗi con người đã làm cho cuộc sống thế gian mới mẻ từnggiây, từng phút. Tìm kiếm và thể hiện được những khát vọng của tình yêu, sử thi Ấn Độcũng như những tác phẩm viết về tình yêu khác đã thực sự chạm đến sự kì diệu vĩnhhằng của đời sống con người. TÌNH YÊU TRONG SỬ THI ẤN ĐỘ51TÀI LIỆU THAM KHẢO[1] Mahabharata, Văn học, Cao Huy Đỉnh, Phạm Thủy Ba dịch, NXB Giáo Dục,1997.[2] Ramayana, Văn học, Phạm Thủy Ba dịch, NXB Giáo Dục, 1988, [ Tập 1].[3] Ramayana, Văn học, Phạm Thủy Ba dịch, NXB Giáo Dục, 1988, [ Tập 2].[4] Ramayana, Văn học, Phạm Thủy Ba dịch, NXB Giáo Dục, 1988, [ Tập 3].[5] Nhật Chiêu, Câu chuyện văn chương phương Đông, NXB Giáo Dục, 1998.[6] Phạm Phương Chi, Chiến tranh trong sử thi Mahabharata, Kỷ yếu Hội nghịkhoa học, Trường ĐHSP Hà Nội, 2002.[7] Phan Thu Hiền, Thi pháp sử thi Mahabharata, NXB Giáo Dục, 1997.[8] Lin Yutang [Lâm Ngữ Đường], The window of China and Indian, Modernlibrary, 1968.[9] Nguyễn Thị Mai Liên, Nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật trong sử thiRamayana, Tạp chí Văn học số 3, 1998.[10] Nguyễn Thị Thu Thuỷ, Tìm hiểu một vài nét đặc sắc trong bút pháp miêu tảtâm lý nhân vật Ramayana trong sử thi Ramayana, Kỷ yếu Hội nghị khoa họcTrường ĐHSP Hà Nội, 2001.SUMMARYLOVE IN INDIAN EPICTRAN THI PHUONG LYLove in Indian epic is to discover the soul of human being, plants and space. Eachepic can be a holly bible, it is also a love story of being fully immersed in humanitywith an attractive beauty and peerless charm. In order to study on the theme of love inIndian epic [based on two typical works “Mahabharata” and “Ramayana”], we focus onanalyzing some main aspects: the significance of love theme, the method of creating theartistic of characters, space and time in association with the love theme.