GN - Hỏi: Tôi được biết về chữ duyên như vô duyên, kém duyên, hay xe duyên, nên duyên chồng vợ. Gần đây, tôi thường nghe những người Phật tử nói: nhân duyên sinh, thập nhị nhân duyên, vạn sự tùy duyên, muốn thành công phải hội đủ thiện duyên, muốn tiến tu cần phải tránh ác duyên v.v… Vậy chữ duyên trong Phật giáo nghĩa là gì?
[THANH VÂN, tuyduyen...@yahoo.com]
Bạn Thanh Vân thân mến!
Chữ duyên là một trong những thuật ngữ quan trọng của Phật giáo, thường đi kèm với nhân duyên. Trong cụm từ nhân-duyên-quả, nhân là nguyên nhân chính, duyên là những tác nhân phụ, quả là kết quả của nhân và duyên khi đã hội đủ hay đã chín muồi. Ví dụ hạt lúa là nhân; các điều kiện liên quan như đất, nước, thời tiết, chăm sóc là duyên; đến mùa gặt bội thu những bông lúa vàng là quả.
Không chỉ dừng lại ở đó, nghĩa là không chỉ một tuyến nhân-duyên-quả đơn thuần mà thực tế, nhân chính của tuyến này lại là duyên và quả của tuyến khác, duyên của tuyến này lại là nhân và quả của tuyến khác, quả của tuyến này lại là nhân và duyên của tuyến khác nữa. Cứ thế các chuỗi nhân-duyên-quả nương tựa vào nhau, tương tác lẫn nhau, hỗ trợ cho nhau điệp điệp trùng trùng để hình thành muôn hình vạn trạng trong cuộc sống này.
Nói nhân duyên sinh là đề cập đến sự sinh khởi [bao hàm cả trụ-hình thành, dị-thay đổi, diệt-đoạn diệt] của mọi sự vật hiện tượng trong tự nhiên theo tiến trình nhân-duyên-quả. Từ vũ trụ bao la, sơn hà đại địa cho đến cát bụi nguyên tử; từ các hiện tượng tự nhiên cho đến những hiện tượng xã hội… tất cả đều do nhân duyên mà sinh khởi và đoạn diệt.
Nói thập nhị nhân duyên nghĩa là 12 nhân duyên hình thành nên tiến trình luân hồi sinh tử của chúng sinh. Do vô minh duyên hành, hành duyên thức, thức duyên danh sắc, danh sắc duyên lục nhập, lục nhập duyên xúc, xúc duyên thọ, thọ duyên ái, ái duyên thủ, thủ duyên hữu, hữu duyên sinh, sinh duyên lão tử sầu bi khổ ưu não. Chúng sinh luân hồi sinh tử triền miên trong lục đạo theo chu trình 12 nhân duyên này. Để giải thoát sinh tử, người tu tìm cách bẻ gãy, cắt đứt một mắt xích nhân duyên [thường là ái] thì tiến trình luân hồi chấm dứt.
Nói vạn sự tùy duyên nghĩa là khi đã thấy rõ về quy luật nhân-duyên-quả và 12 nhân duyên đối với sự sinh diệt của chúng sinh và các sự vật hiện tượng nên bình tĩnh, lạc quan, tự tại trước các biến dịch, đổi thay trong cuộc sống. Tùy duyên đây là tùy thuộc nhân-duyên nhưng không phải tâm thái phó mặc, buông xuôi mà vì hiểu rõ về nhân-duyên sinh diệt của vạn pháp nên an nhiên, chấp nhận vô thường với trí tuệ thấu rõ quy luật: Nhân như vậy-duyên như vậy-quả như vậy.
Nói muốn thành công phải hội đủ thiện duyên, nghĩa là sự thành công trong một phương diện nào đó của cuộc sống cần nhờ nhiều duyên lành kết hợp lại một cách nhịp nhàng; đúng thời cơ, đúng người, đúng việc. Người xưa nói để thành công cần nhờ thiên thời, địa lợi, nhân hòa. Người Phật tử nói cần hội đủ thiện duyên. Như vậy, chỉ một vài nhân duyên thì dù có tốt đến đâu vẫn chưa hội đủ để mang đến thành công.
Nói muốn tiến tu cần phải tránh ác duyên, nghĩa là một khi đã tường tận về nhân-duyên-quả, hiểu rõ các duyên phụ xấu có vai trò rất quan trọng trong việc tạo ra kết quả ác nên chủ động tránh né. Ví dụ người thích ăn nhậu thấy rõ nhân chính là lòng tham ăn uống; nhân phụ hay duyên là sự rủ rê, mời gọi, ham vui; quả là say xỉn ảnh hưởng đến sức khỏe và nhân cách, bị tai nạn. Để hạn chế quả ác say xỉn, nếu chưa chuyển hóa nhân chính là lòng tham ăn uống thì cần chủ động tránh xa các cuộc bù khú vô bổ, hội hè không cần thiết. Đây gọi là tránh ác duyên. Bởi “gần mực thì đen” nên cần tránh xa mực chừng nào thì bớt đen chừng nấy.
Người đời cũng sử dụng chữ duyên với nhiều hàm nghĩa khác nhau. Khi nói vô duyên hay kém duyên thì chữ duyên chỉ có nghĩa duyên dáng, nét đẹp về nhân cách. Tuy vậy, khi nói nên duyên chồng vợ thì chữ duyên có ý nghĩa sâu xa hơn, khá gần với nghĩa chữ duyên trong nhân-duyên-quả của Phật giáo.
Đời người mười việc thì có đến tám, chín việc là không như ý; thành công đôi khi không phải là đạt được mà lại là mất đi; cố công bẻ lái lại không bằng để thuyền trôi theo dòng. Trải qua một đời bão giông, nhìn lại cũng chỉ là bốn chữ ‘vạn sự tùy duyên’.
Bình thản đón nhận được mất thế gian
Đời người lúc đắc ý thì cũng đừng quá cuồng vọng, cuồng vọng thì sẽ kiêu căng, mà kiêu căng thì tất sẽ bại. Khi thất ý thì cũng đừng quá bi thương; bi thương thì sẽ yếu lòng, mà yếu lòng thì sẽ suy sụp.
Nhân sinh ngắn ngủi, thịnh suy vinh nhục thoáng qua phút chốc; công danh lợi lộc như mây khói, vỡ mộng lúc nào không hay. Thế nên vạn sự tùy duyên, không cần phải quá cưỡng cầu.
Tướng tùy tâm sinh, tâm càng thoáng đãng thì lòng càng an ổn. Đa nghi sinh ra thị phi; lo lắng nhiều sinh ra phiền não; suy nghĩ nhiều lòng thêm sầu muộn; oán trách nhiều chỉ thêm tức tối.
Dù bạn có nắm được lý thì cũng đừng tùy tiện, hùng hổ dọa người thì lại thành vô lý; trong lý có tình thì tự nhiên cái lý cũng được công nhận.
Duyên đến không quá vui mừng, duyên đi không quá bi thương
Vạn sự tùy duyên, duyên đến thì thản nhiên tiếp nhận; duyên đi thì cũng không cần cố tình níu giữ.
Kỳ thực, trong cuộc sống có rất nhiều điều không thể giải thích được; luôn chứa những điều huyền bí khiến chúng ta không khỏi thán phục.
Mọi chuyện trên đời dường như đã được an bài sẵn rồi, bạn gặp ai, gặp phải chuyện gì; tới lúc nào sẽ ra sao… tất cả như thể đã có định số.
Vì vậy hãy dùng tâm bình thản đối xử với hết thảy; dùng tâm bình hòa đối đãi với công bằng và bất công; chấp nhận mọi an bài của cuộc sống, mặc dù đa phần là không như ý.
Cuộc sống lắm lúc hoan ca vui vẻ nhưng cũng nhiều khi cô độc một mình; đừng quá thất vọng mà hãy nghĩ thoáng hơn một chút: Nếu không có tình yêu thì bạn vẫn có tình bạn; nếu không có tình bạn thì vẫn có tình cảm gia đình; nếu không có tình thân thì vẫn còn sinh mệnh.
Duyên hợp rồi lại tan, để lại một chút lưu luyến nhớ thương. Nhưng cuộc sống là vậy, cái gì của bạn thì sẽ là của bạn; cái gì không thuộc về bạn thì có cố giành lấy cũng không được.
Vạn sự tùy duyên, cái gì trôi qua thì cứ để nó trôi qua; cái gì nó đến thì cứ bình tĩnh đối mặt; trân quý những gì sẵn có, mỉm cười với được mất thế gian.
Mỉm cười nhìn duyên đến, bình thản nhìn duyên đi
Cuộc sống cũng như thủy triều lên xuống, thời gian trôi qua rồi cũng cuốn đi một điều gì đó; mỉm cười chấp nhận, nhẹ nhàng bước đi. Thủy triều lên lên xuống xuống, lòng người cũng không cần phải ôm mãi một mối u sầu.
Tính toán càng nhiều càng thêm vướng mắc, nhà văn Dương Giáng từng nói: “Vấn đề của bạn là đọc quá ít mà suy nghĩ quá nhiều”. Cứ để tâm thoải mái một chút mà tự nhiên lại thấy con đường thênh thang.
Vạn sự tùy duyên cũng không phải là hiểu rõ cuộc đời hư ảo mà trở nên nhàm chán vô vị; cũng không phải là sống phó mặc không quan tâm đến điều gì hết; vạn sự tùy duyên chính là biết coi nhẹ mọi thứ; cũng hăng say nhiệt huyết nhưng được thì không quá vui mà mất thì cũng không quá buồn; bình thản nhìn duyên đến đi, lặng ngắm thế gian muôn màu.