Vi dụ về giao dịch dân sự vô hiệu tương đối

Giao dịch dân sự theo quy định tại Điều 116 Bộ luật dân sự 2015 là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. Quyền và nghĩa vụ dân sự được xác lập và thực hiện khi Giao dịch dân sự hợp pháp, có hiệu lực. Sự thống nhất ý chí và hành động của chủ thể tham gia giao dịch là yếu tố vô cùng quan trọng để đạt được mục đích các bên. Tuy nhiên, không ít các chủ thể vi phạm nghiêm trọng về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dẫn đến giao dịch dân sự bị vô hiệu.

1. Khái niệm, đặc điểm của Giao dịch dân sự vô hiệu

• Giao dịch dân sự vô hiệu là giao dịch không có hiệu lực, khi xác lập giữa các bên [hoặc chủ thể có hành vi pháp lý đơn phương] đã có vi phạm ít nhất một trong các điều kiện có hiệu lực do pháp luật quy định dẫn tới hậu quả pháp lý là không phát sinh, thay đổi, chấm dứt bất kỳ một quyền, nghĩa vụ dân sự nào thỏa mãn mục đích theo mong muốn của chủ thể tham gia giao dịch.
• Giao dịch dân sự không thỏa mãn một trong các điều kiện được quy định dưới đây thì vô hiệu, trừ trường hợp Bộ luật dân sự 2015 có quy định khác:
  

  1. Giao dịch dân sự có hiệu lực khi có đủ các điều kiện sau đây:

  a] Chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập;

  b] Chủ thể tham gia giao dịch dân sự hoàn toàn tự nguyện;

  c] Mục đích và nội dung của giao dịch dân sự không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.

  2. Hình thức của giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự trong trường hợp luật có quy định.”

Xem thêm: Giao dịch dân sự theo quy định BLDS 2015, Giao dịch dân sự với người chưa thành niên

2. Các trường hợp Giao dịch dân sự vô hiệu

Các trường hợp Giao dịch dân sự vô hiệu gồm 07 trường hợp dưới đây:

Giao dịch dân sự có mục đích, nội dung vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội thì vô hiệu. Điều cấm của luật là những quy định của luật không cho phép chủ thể thực hiện những hành vi nhất định. Đạo đức xã hội là những chuẩn mực ứng xử chung trong đời sống xã hội, được cộng đồng thừa nhận và tôn trọng.

Như vậy, nếu ý chí các bên trong giao dịch hướng tới xác lập, thực hiện những hành vi mà luật không cho phép; xâm phạm đến khách thể của luật dân sự hoặc nội dung giao dịch trái đạo đức thì giao dịch vô hiệu. Trên thực tế, trong một số trường hợp rất khó xác định được mục đích giao dịch có trái đạo đức xã hội hay không vì không có chuẩn mực cụ thể, không thể định lượng mà phụ thuộc vào cách nhìn nhận, đánh giá khác nhau của các bộ phận trong xã hội.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

Giao dịch mua bán và vận chuyển vũ khí vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật; cụ thể là vi phạm tội chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự được quy định tại Điều 304 Bộ luật hình sự 2015.

Giao dịch giữa những người con trong một gia đình thỏa thuận thỏa thuận với người giúp việc về việc hàng tháng trả cho người giúp việc một khoản tiền chăm sóc bố mẹ già và trong nội dung thỏa thuận thể hiện rõ việc không còn nghĩa vụ phụng dưỡng đối với bố mẹ.

Khi các bên xác lập giao dịch dân sự một cách giả tạo nhằm che giấu một giao dịch dân sự khác thì giao dịch dân sự giả tạo vô hiệu, còn giao dịch dân sự bị che giấu vẫn có hiệu lực; trừ trường hợp giao dịch đó cũng vô hiệu theo quy định của Bộ luật này hoặc luật khác có liên quan. Trường hợp xác lập giao dịch dân sự giả tạo nhằm trốn tránh nghĩa vụ với người thứ ba thì giao dịch dân sự đó vô hiệu.

Như vậy, sự giả tạo thể hiện ở chỗ các bên hoàn toàn tự nguyện xác lập giao dịch nhưng lại cố bày tỏ ý chí không đúng với ý chí đích thực của họ; không có sự thống nhất giữa ý chí và bày tỏ ý chí. Xác lập một giao dịch để che dấu một giao dịch khác hoặc xác lập giao dịch nhằm trốn tránh nghĩa vụ với bên thứ 3 thì vô hiệu. Giao dịch bị che dấu nếu tuân thủ đúng các điều kiện có hiệu lực thì vẫn có hiệu lực.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

A bán cho B một căn nhà, các bên thỏa thuận giá trị của ngôi nhà là 1.500.000.000 đồng. Nhưng hai bên đã lập một hợp đồng trong đó chỉ ghi giá trị của ngôi nhà là 1.000.000.000 đồng để gian lận việc nộp phí trước bạ sang tên. Như vậy, hợp đồng ghi giá trị ngôi nhà là 1.000.000.000 đồng bị coi là hợp đồng giả tạo.

A nợ ngân hàng 400.000.000 đồng nhưng quá hạn không có tiền trả, tài sản của A còn lại là 03 miếng đất, để trốn tránh nghĩa vụ trả nợ ngân hàng A đã bán cả 03 miếng đất đó cho chủ thể khác.

Khi giao dịch dân sự do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi hoặc người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện thì theo yêu cầu của người đại diện của người đó, Tòa án tuyên bố giao dịch đó vô hiệu nếu theo quy định của pháp luật giao dịch này phải do người đại diện của họ xác lập, thực hiện hoặc đồng ý, trừ những trường hợp sau:

[1] Giao dịch dân sự của người chưa đủ sáu tuổi, người mất năng lực hành vi dân sự nhằm đáp ứng nhu cầu thiết yếu hàng ngày của người đó;

[2] Giao dịch dân sự chỉ làm phát sinh quyền hoặc chỉ miễn trừ nghĩa vụ cho người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự với người đã xác lập, thực hiện giao dịch với họ;

[3] Giao dịch dân sự được người xác lập giao dịch thừa nhận hiệu lực sau khi đã thành niên hoặc sau khi khôi phục năng lực hành vi dân sự.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

Anh A bị tâm thần do tai nạn từ tháng 9/2015. Ngày 15/06/2016, do biết anh A có sở hữu một mảnh đất ngay trung tâm thành phố nên anh B [bạn anh A] đã lợi dụng và dụ dỗ anh A ký vào hợp đồng mua bán mảnh đất đó. Biết được sự việc, gia đình anh A đến gặp anh B để nói chuyện nhưng anh B không những không hủy hợp đồng mà còn dọa sẽ kiện lại gia đình anh A. Trong trường hợp này, mặc dù hợp đồng mua bán quyền sử dụng đất có chữ ký của chủ sở hữu là anh A, nhưng anh A là người mất năng lực hành vi dân sự nên hợp đồng vô hiệu. Mảnh đất vẫn thuộc quyền sở hữu của anh A.

Trường hợp giao dịch dân sự được xác lập có sự nhầm lẫn làm cho một bên hoặc các bên không đạt được mục đích của việc xác lập giao dịch thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu, trừ trường hợp sau:

Giao dịch dân sự được xác lập có sự nhầm lẫn không vô hiệu trong trường hợp mục đích xác lập giao dịch dân sự của các bên đã đạt được hoặc các bên có thể khắc phục ngay được sự nhầm lẫn làm cho mục đích của việc xác lập giao dịch dân sự vẫn đạt được.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

A kí hợp đồng mua 100 bộ chén của B, hai bên đã có sự thỏa thuận về giá cả và thời điểm giao hàng. Đến ngày giao hàng, do khác biệt về ngôn ngữ vùng miền nên thay vì nhận được chén [là loại bát nhỏ dùng ăn cơm theo cách gọi của người miền Nam] thì A lại nhận được 100 bộ chén uống trà [theo cách gọi chén của người miền Bắc ] từ B. Trong trường hợp này, A và B có thể khắc phục bằng cách giữ nguyên hàng hóa và thống nhất lại đối tượng của giao dịch. Nếu cả 2 bên không đồng ý điều này, giao dịch bị tuyên bố vô hiệu.

Khi một bên tham gia giao dịch dân sự do bị lừa dối hoặc bị đe dọa, cưỡng ép thì có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự đó là vô hiệu.

Lừa dối trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc của người thứ ba nhằm làm cho bên kia hiểu sai lệch về chủ thể, tính chất của đối tượng hoặc nội dung của giao dịch dân sự nên đã xác lập giao dịch đó.

Đe dọa, cưỡng ép trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc người thứ ba làm cho bên kia buộc phải thực hiện giao dịch dân sự nhằm tránh thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của mình hoặc của người thân thích của mình.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

Anh A được bố mẹ mua cho 1 chiếc xe máy đời mới với giá 200 triệu đồng. Sau 1 tháng, anh B ngỏ ý muốn mua lại với giá 100 triệu nhưng anh A không đồng ý. Anh B dọa nếu không bán cho anh ta với giá này, anh ta sẽ nói chuyện bố anh A ngoại tình với mọi người. Anh A sợ ảnh hưởng đến gia đình nên đã bán chiếc xe cho anh B với giá 100 triệu. Trong trường hợp này, giao dịch bán xe vô hiệu vì anh A không tự nguyện thực hiện hợp đồng. Anh A bán xe do anh B đe dọa đưa thông tin cá nhân làm ảnh hưởng xấu đến gia đình anh A ra ngoài.

Người có năng lực hành vi dân sự nhưng đã xác lập giao dịch vào đúng thời điểm không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình thì có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự đó là vô hiệu.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

Trong khi say rượu A đã ký hợp đồng với B bán quyền sử dụng đất mà A đang sở hữu cho B với giá chỉ bằng 1/3 giá thị trường tại thời điểm đó. Trong trường hợp này, giao dịch vô hiệu do tại thời điểm xác lập giao dịch, A không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình.

Giao dịch dân sự vi phạm quy định điều kiện có hiệu lực về hình thức thì vô hiệu, trừ trường hợp sau đây:

[1] Giao dịch dân sự đã được xác lập theo quy định phải bằng văn bản nhưng văn bản không đúng quy định của luật mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực của giao dịch đó.

[2] Giao dịch dân sự đã được xác lập bằng văn bản nhưng vi phạm quy định bắt buộc về công chứng, chứng thực mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực của giao dịch đó. Trong trường hợp này, các bên không phải thực hiện việc công chứng, chứng thực.

Ví dụ về giao dịch dân sự vô hiệu: 

A góp vốn vào công ty của B bằng quyền sử dụng đất của mình. Tuy nhiên, hợp đồng góp vốn kinh doanh chỉ có chữ ký của 2 bên mà không được chứng thực. Trong trường hợp này, hợp đồng góp vốn vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức tại điểm a khoản 3 Điều 167 Luật đất đai 2013: “Hợp đồng chuyển nhượng, tặng cho, thế chấp, góp vốn bằng quyền sử dụng đất, quyền sử dụng đất và tài sản gắn liền với đất phải được công chứng hoặc chứng thực, trừ trường hợp kinh doanh bất động sản quy định tại điểm b khoản này”. Vậy, để đảm bảo được quyền lợi của mình cũng như tránh các rủi ro có thể gặp sau này, A cần phải công chứng/ chứng thực hợp đồng này.

Xem thêm: Giải quyết hệ quả hợp đồng vô hiệu

3. So sánh quy định về Giao dịch dân sự vô hiệu giữa BLDS 2005 với BLDS 2015

4. Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu:

Khi một giao dịch dân sự bị vô hiệu sẽ có các hậu quả pháp lý sau đây [Điều 131 BLDS 2015]:

• Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập.
• Khi giao dịch dân sự vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật thì trị giá thành tiền để hoàn trả.
• Bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó.
• Bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường.

Ngoài ra, Điều 131 BLDS 2015  quy định việc giải quyết hậu quả của giao dịch dân sự vô hiệu liên quan đến quyền nhân thân do Bộ luật dân sự, luật khác có liên quan quy định.

5.Thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu:

Thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu chia làm hai trường hợp như sau [Điều 132 BLDS 2015]:

[1] Thời hiệu yêu cầu hạn chế: Thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu quy định tại các Điều 125, 126, 127, 128 và 129 của BLDS 2015 là 02 năm, kể từ ngày:

• Người đại diện của người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự biết hoặc phải biết người được đại diện tự mình xác lập, thực hiện giao dịch;
• Người bị nhầm lẫn, bị lừa dối biết hoặc phải biết giao dịch được xác lập do bị nhầm lẫn, do bị lừa dối;
• Người có hành vi đe dọa, cưỡng ép chấm dứt hành vi đe dọa, cưỡng ép;
• Người không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình xác lập giao dịch;Giao dịch dân sự được xác lập trong trường hợp giao dịch dân sự không tuân thủ quy định về hình thức.

Hết thời hiệu quy định tại như trên mà không có yêu cầu tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu thì giao dịch dân sự có hiệu lực.

[2] Thời hiệu yêu cầu không hạn chế: Đối với giao dịch dân sự quy định tại Điều 123 và Điều 124 của BLDS 2015 thì thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu không bị hạn chế.

Như vậy, theo quy định của BLDS 2015 thì có hai loại thời hiệu khác nhau do đó các chủ thể cần lưu ý để có thể đưa ra yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu hợp lý nhằm bảo vệ kịp thời quyền lợi của mình.

6. Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu:

Người thứ ba ngay tình được bảo vệ quyền lợi khi giao dịch dân sự vô hiệu trong các trường hợp sau [Điều 133 BLDS 2015]: 

[1] Trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu nhưng đối tượng của giao dịch là tài sản không phải đăng ký đã được chuyển giao cho người thứ ba ngay tình thì giao dịch được xác lập, thực hiện với người thứ ba vẫn có hiệu lực, trừ trường hợp quy định tại Điều 167 của BLDS 2015 [Khoản 1 Điều 133 BLDS 2015].

Trong trường hợp này đối tượng của giao dịch là tài sản không phải đăng ký do đó người thứ ba được xem là ngay tình vì không có cơ sở chắc chắn để biết mình đã tham gia vào giao dịch mà tài sản đã được chuyển giao cho mình là đối tượng của một giao dịch đã bị vô hiệu trước đó, cho nên giao dịch với họ vẫn được pháp luật bảo vệ. Trường hợp như vậy thường xảy ra đối với những tài sản là động sản không phải đăng ký quyền sở hữu như: xe đạp, laptop, điện thoại di động…

Tuy nhiên, đối với trường hợp người thứ ba có được tài sản thông qua hợp đồng dân sự không có đền bù với người không có quyền định đoạt tài sản hoặc trong trường hợp người thứ ba tham gia hợp đồng với những loại tài sản bị lấy cắp, bị mất hoặc trường hợp khác bị chiếm hữu ngoài ý chí của chủ sở hữu thì giao dịch với người thứ ba vẫn bị vô hiệu và chủ sở hữu có quyền đòi lại tài sản đó. [Điều 167 BLDS 2015].

[2] Trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu nhưng tài sản đã được đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, sau đó được chuyển giao bằng một giao dịch dân sự khác cho người thứ ba ngay tình và người này căn cứ vào việc đăng ký đó mà xác lập, thực hiện giao dịch thì giao dịch đó không bị vô hiệu. [Đoạn 1 Khoản 2 Điều 133 BLDS 2015].

Quy định như trên là do người thứ ba tham gia giao dịch dân sự đối với tài sản đã được đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền và họ đã căn cứ vào việc đăng ký đó mà xác lập, thực hiện giao dịch và việc căn cứ này là hợp lý cho nên mặc dù tài sản này là đối tượng giao dịch dân sự trước đó đã bị vô hiệu thì giao dịch dân sự vẫn phát sinh hiệu lực đối với người thứ ba.

[3] Trường hợp tài sản phải đăng ký mà chưa được đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền thì giao dịch dân sự với người thứ ba bị vô hiệu, trừ trường hợp người thứ ba ngay tình nhận được tài sản này thông qua bán đấu giá tại tổ chức có thẩm quyền hoặc giao dịch với người mà theo bản án, quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền là chủ sở hữu tài sản nhưng sau đó chủ thể này không phải là chủ sở hữu tài sản do bản án, quyết định bị hủy, sửa [Đoạn 2 Khoản 2 Điều 133 BLDS 2015].

Trong trường hợp trên người thứ ba sẽ được pháp luật công nhận là người thứ ba ngay tình và giao dịch của họ được pháp luật bảo vệ bởi người thứ ba đã căn cứ vào việc tài sản đã được thông qua bán đấu giá tại cơ quan, tổ chức có thẩm quyền hoặc căn cứ vào bản án, quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong đó quyết định người giao dịch với mình có quyền sở hữu tài sản là đối tượng của giao dịch và việc căn cứ này là hợp lý.

Bên cạnh đó, để bảo vệ quyền lợi chủ sở hữu thực sự của tài sản và của cả người thứ ba ngay tình khi tham gia các giao dịch dân sự liên quan đến đối tượng giao dịch cùng là một tài sản, khoản 3 Điều 133 BLDS năm 2015 quy định: “Chủ sở hữu không có quyền đòi lại tài sản từ người thứ ba ngay tình, nếu giao dịch dân sự với người này không bị vô hiệu theo quy định tại khoản 2 Điều 133 BLDS 2015 nhưng có quyền khởi kiện, yêu cầu chủ thể có lỗi dẫn đến việc giao dịch được xác lập với người thứ ba phải hoàn trả những chi phí hợp lý và bồi thường thiệt hại.”

Quy định về Giao dịch dân sự là quy định nền tảng cho việc phát triển các chế định về Hợp đồng; Hành vi pháp lý đơn phương trong Bộ luật dân sự 2015. Các bên [hoặc chủ thể có hành vi pháp lý đơn phương] phải tuân thủ các quy định của pháp luật thì giao dịch mới làm phát sinh quyền, nghĩa vụ. Để tránh xử lý hậu quả Giao dịch dân sự vô hiệu cần thực hiện đúng quy định về điều kiện có hiệu lực của Giao dịch.

Các nội dung liên quan:

• Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu
• Thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu
• Bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình khi giao dịch dân sự vô hiệu